OSMANLI TOPLUMUNDA ZİMMÎ KADINLARIN KADI MAHKEMELERİNİ KULLANMA PRATİĞİ: VİDİN ÖRNEĞİ (1700-1750)

Günümüzde Bulgaristan’ın kuzey-batısında, Tuna Nehri’nin güney tarafında yer alan Vidin şehri Osmanlı hâkimiyetinde olduğu süre boyunca genellikle serhat şehri konumundaydı. Bu özelliğinden dolayı şehirde yerleşik halkın büyük çoğunluğunu askeri sınıf mensupları oluşturmakta ve Müslüman nüfus ile gayrimüslim nüfus bir arada yaşamaktaydı. Vidin’in bir başka özelliği de Osmanlı egemenliğinde olduğu dönemde tutulmuş çok sayıda şer‘iyye sicil defterine sahip olmasıdır. Bu çalışmada Bulgaristan Arşivi “Nationale Biblioteque”de bulunan ve 1700-1750 yılları arasını kapsayan 12 adet şer‘iyye sicili kullanılarak gayrimüslim kadınların evlenme-nikâh, mehir-boşanma, kefalet, vasi ve nafaka tayini, alacak-verecek, miras, alım-satım gibi çeşitli konularda kadı mahkemelerini kullanma pratiklerine örnekler verilerek, Osmanlı toplumunda gayrimüslim kadınların konumu ve cemaat mahkemeleri yerine Kadı mahkemelerini kullanma nedenleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Vidin, Zimmî, Kadın, Mahkeme, Osmanlı’da Hukuk

PRACTICES OF NON-MUSLIM WOMEN FOR USING THE KADI COURTS IN THE OTTOMAN SOCIETY: THE VIDIN EXAMPLE (1700-1750)

The city of Vidin, located in the north-west of Bulgaria and south of the Danube River, was usually a border city during the period under the Ottoman rule. Therefore, majority of the settled population was comprised of military class members and the Muslim population lived together with the non-Muslim population. Another characteristic of Vidin was that it had many şer‘iyye registers kept during the Ottoman rule.In this study, 12 şer‘iyye registers from the Bulgarian Archive “Nationale Biblioteque” covering the years of 1700-1750 were used for putting forth the status of non-Muslim women in the Ottoman society as well as their reasons for using the community courts instead of the kadi courts. For this purpose, variety of cases that had to do with issues of their marriage, bride wealth-divorce, bailment, trustee-assignee and alimony appointment, credit-debt, inheritance, purchase-sale are analyzed.

Keywords:

Vidin, Non-Muslim, Female, Court, Ottoman Legal System,

PDF

___

Arşiv Kaynakları:

Vidin Şer‘iyye Sicilleri 8 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 9 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 10 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 14 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 38 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 40 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 42 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 54 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 60 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 81 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 161a Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili 305 Numaralı Vidin Şer‘iyye Sicili

Araştırma ve İnceleme Eserler:

ACAR, H. İbrahim, “İddet” DİA, Cilt XXI, İstanbul 2000, ss. 466-471.

AKTAN, Ali, “XVII. Yüzyıl Başlarında, Kadı Sicillerine Göre Kayseri’de Evlenme ve Boşanmaya İlişkin Uygulamalar”, IV. Kayseri Ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, ss. 21-36.

AKTAN, Hamza, “İslam Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yay., Ankara 1992, ss. 396-433.

______, “Miras”, DİA, Cilt 30, İstanbul 2006, ss. 143-145.

APAYDIN, Yunus, “Kefâlet”, DİA, Cilt XXV, Ankara 2002, ss. 169-177.

ATAR, Fahrettin, “Nikâh”, DİA, Cilt 33, İstanbul 2007, ss. 112-117.

AYDIN, Akif, İslam-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985.

AYDIN, M. Akif, “Deyn”, DİA, Cilt IX, İstanbul 1994, ss. 266-268.

______, “Mehir”, DİA, Cilt XXVIII, Ankara 2003, ss. 389-391.

______, Türk Hukuk Tarihi, Beta Yay., İstanbul 2013.

BARDAKOĞLU, Ali, “Hırsızlık”, DİA, Cilt XVII, İstanbul 1998, ss. 384-396.

______, “Bey”, DİA, Cilt VI, İstanbul 1992, ss. 13-19.

______, “Hidâne”, DİA, Cilt XVII, İstanbul 1998, ss. 467-471.

______, “Vesayet”, DİA, Cilt 43, İstanbul 2013, ss. 66-70.

BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Yay., Ankara 1989.

CEZAR, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli Haritalı, Cilt III, TTK Yay., Ankara 2011.

CİN, Halil, Eski Hukukumuzda Boşanma, Ankara 1976.

CİN, Halil - AKGÜNDÜZ, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi II, İstanbul 1996.

ÇAKIR, İbrahim Etem, “Zimmî Kadınlar Kadı Mahkemesinde: Sofya XVII. Yüzyıl”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21/2014, ss. 41-66.

ÇİÇEK, Kemal, “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmîlerin Yargı Tercihi”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, YT Yay., Ankara 2001, ss. 31-49.

ÇOLAK, Kamil, “İstanbul’da İhtida Hareketleri (16. Yüzyıl)”, Osmanlı, Cilt IV, YT Yay., Ankara 1999, ss. 495-505.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2004.

EL-KAYSİ, M. İbrahim, İslam Ailesi ve Evlilik, (trc.) Nusrettin Boleli, İstanbul 1985.

EMECEN, Feridun, “Niğbolu Savaşı”, DİA, Cilt 33, İstanbul 2007, ss. 89-92.

______, Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, Eren Yay., İstanbul 1997.

ERBAY, Celal, “Nafaka”, DİA, Cilt 32, İstanbul, 2006, ss. 282-285.

ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Ankara 2001.

ERTEN, Hayri, Konya Şerʻiye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (XVIII. YY. İlk Yarısı), Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2001.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, VI/ I, (haz.) Seyit Ali Kahraman, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2010.

FAROQHİ, Suraiya, Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeenth Century Ankara and Kayseri, Cambridge 1987.

______, Orta Hâlli Müslümanlar: 17. Yüzyılda Ankara ve Kayseri’de Ev Sahipleri ve Evler, İş Bankası Yay., İstanbul 2009.

FAYDA, Mustafa, “Zimmî”, DİA, Cilt 44, İstanbul 2013, ss. 428-434.

GERBER, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, XII(3), ss. 231-244.

GÖÇEK, F. Müge ve BEAR, Mark David, “18. Yüzyılda Galata Kadı Sicillerinde Osmanlı Kadınlarının Toplumsal Sınırları”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, (çev.) Necmiye Alpay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000, ss. 48-63.

GRADEVA, Rossitsa, “Orthodox Christians in the Kadi Courts: The Practice of the Sofia Sheriat Court. Seventeenth Century”, Islamic Law and Society, IV(1),1997, ss. 37-69.

______, “Between Hinterland and Frontier: Ottoman Vidin, Fifteenth to Eighteenth Centuries”, https://www.academia.edu/241051/Between_Hinterland_and_Frontier_Ottoman_Vidin_Fifteenth_to_Eighteenth_Centuries, (20.12.2017), ss. 331-352.

HERBERT, William V., The Chronicles of a Virgin Fortress Being Some Unrecorded Chapters of Turkish and Bulgarian History, Osgood, McIlvaine & Co., London 1896.

HÜSREV, Molla, Dürerü’l-Hükkâm, I, (çev.) Süleyman bin Veli Ankaravî, İstanbul 1292.

IVANOVA, Svetlana, “Marriage and Divorce in the Bulgarian Lands (XV-XIX c.)”, Bulgarian Historical Review, 2(3),1993, ss. 49-83.

______, “Hristiyan Rumeli Kadınları Evlilik Sorunları ve Kadı Sicilleri (17. ve 18. Yüzyıllar)”, Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih, (der.) A. Buturovic - İrvin Cemil Shick), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 1999, ss. 163-209.

İNALCIK, Halil, “Türkler ve Balkanlar”, Bal-Tam Türklük Bilgisi III, Prizren, 2005, ss. 20-44.

JENNINGS, Ronald, “Loans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, XVI (2-3), 1973, ss. 168-216.

______, “The Legal Position of Women in Kayseri, A Large Ottoman City, 1590-1630”, International Journal of Women’s Studies, 1980, Vol. III, ss. 559-582.

______, “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, XVIII (1), 1975, ss. 53-114.

______, “Zimmis (Non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, XXI (3), 1978, ss. 225-293.

JORGA, Nicola, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (çev.) Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., C. I, İstanbul 2009.

KAÇAN E, Meryem, “1166-1167/1752-1754 Tarihli (R 37 Numaralı) Rusçuk Şer‘iyye Sicili’nin Tanıtımı ve Fihristi”, Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri Rusçuk, İstanbul 2011, ss. 443-478.

KARAGÖZ, Hakan “Venedik (1716) ve Habsburg (1716-1717) Seferlerinde Vidin Şehrinin Askeri ve Lojistik Önemi”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Journal of Faculty of Letters, 30/2, Aralık 2013, ss. 83-116.

KARAMAN, Hayrettin, Anahatlarıyla İslam Hukuku, İstanbul 2000.

KAYAPINAR, Ayşe, “İki Balkan Şehri Tırnova ve Vidin’de Türkler (Bulgar Çarlığından Osmanlı İmparatorluğuna)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Journal of Social Sciences, 2/9, 2004, ss. 117-141.

KENANOĞLU, M. Macit, “İslam Osmanlı Hukukunda Zımmîler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III(5), İstanbul 2005, ss. 553-574.

______, “Osmanlılar’da Zimmî”, DİA, Cilt 44, İstanbul 2013, ss. 438-440.

______, Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, Klasik Yay., İstanbul 2012.

KİEL, Machiel, “Vidin”, DİA, Cilt 43, İstanbul 20013, ss. 103-106.

KOÇAK, Zülfiye, Ayıntap Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600-1650), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010.

LAİOU, Sophia, “Osmanlı Dünyasında Hıristiyan Kadınlar: Rum Cemaatinin Şer‘iye Mahkemelerinde Açtıkları Kişilerarası Davalar ve Aile Davaları (17-18. Yüzyıllar)”, Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih, (der.) A. Buturovic - İrvin Cemil Shick, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 1999, ss. 253-280.

MARCUS, Abraham, “Men, Women and Property: Dealers in Real Estate in 18th Century Aleppo”, JESHO, XXVI/2, 1983, ss. 137-163.

ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul 2000.

______, “Osmanlı Aile Hukukunda Gelenek Şeriat ve Örf”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, Ankara 1992, ss. 456-467.

Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih, (Der.) BUTUROVİĆ, Amila - SCHİCK İrvin, Cemil, (çev.) Güliz Erginsoy, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 1999.

ÖZKALP, Enver, Sosyolojiye Giriş, Bursa 2005.

ÖZKAYA, Yücel, “Sofya’da Millî Kütüphane ‘National Biblioteque’deki Şer‘iyye Sicilleri” Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII (24), ss. 21-29.

PAKALIN, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, İstanbul 1993.

SELÇUK, Hava, “Vidin’de Toplumsal Hayat: 13 Numaralı Şer’iyye Siciline Göre (1698-1699)”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 4/14, ss. 27-46.

______, Tuna Boyunda Bir Osmanlı Kenti Vidin (XIX Yüzyıl), Çizgi Kitapevi, Konya 2013.

The Oxford Dictionary of Byzantinum, Vol. 3, (ed.) Alexander P. Kazhdan, New York-Oxford 1991.

THEODOOR, Willem Juynboll, “Kefâlet”, İA, Cilt VI, MEB Yay., Eskişehir 2001, ss. 535.

TOPRAK, Serap, Balkanlarda İslamlaşma (XVI. Yüzyıl), Gece Kitaplığı, Ankara 2016.

TUCKER, Judith, Women in Nineteenth Century Egypt, Cambridge 1985.

UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt IV, TTK Yay, Ankara 1989.

ÜSTÜNDAĞ, Nagehan, “Osmanlı’da ‘Şehir’ ve Şehri Geliştiren Unsurlardan Biri Olarak Ayanlar: Vidin ve Rusçuk Örneği (18. Yüzyıl)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 2 Bahar 2005, ss. 149-167.

YILMAZ, İlkay, “Osmanlı Kadın Tarihine Dair Bir Kaç Not”, Kadın Araştırmaları Dergisi, 2012/I/10, s. 61-81.

ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Cilt II, (çev.) Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., İstanbul 2011.