Sıraç Alevilerinde Orta Çağ Tarikatlarından Yesevîlik ve Bektaşilik İzleri: Hafik Beydili ve Tokat Hubyâr Örneği

Son yılların gerek akademide gerekse akademi dışındaki entelektüel camiada en çok ele alınan, tartışılan, farklı bakış açılarıyla ortaya konulmaya çalışılan konulan konulardan bir tanesi de Alevilik konusudur. Bazı çalışmalar Aleviliğin inanç boyutu üzerine odaklanırken, bazı çalışmalar da Aleviliğin siyasal boyutunu irdelemektedir. Günümüzde Alisiz Alevilik, Aleviliğin bir mezhep olmayıp siyasal bir itiraz olduğu, Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte kentlileşen bir yaşam tarzı olduğu, diğer yandan da Aleviliğin Orta Asya Şaman Türklüğünün günümüze kadar ulaşmış biçimi olduğu konuları bu tartışmaların odak konusunu oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı bahsedilen bu tartışma konularına angaje olmak değildir. Aleviliği verili bir durum kabul ederek tasavvuf ve inanç boyutundaki Ortodoksi diyebileceğimiz ibadet ritüellerini spesifik bir grup olarak Sıraç ve Hubyar Alevileri üzerinden değerlendirme amacındadır. Avrupa, Orta çağ döneminin Kilise karanlığını yaşarken Anadolu’da Ahmet Yesevî (11. ve 12. yüzyılda yaşamış) ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi düşünür ve dinsel önderler daha hümanist ve kadın-erkek ilişkisi anlamında daha eşitlikçi bir görüşü temsil ediyordu. Bu iki düşünürün görüşleri ve dinsel önerileri günümüzde Sivas Beydili Sıraç Alevileri ve Tokat yöresi Hubyar Alevileri tarafından sıkı bir biçimde uygulanmaktadır. Ortodoksi bir katılıkta uygulanan bu ibadet ritüelleri çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır. Metodolojik olarak tarihsel süreç içerisindeki gelişim değerlendirilmiş ve Orta çağda yaşamış bu düşünürlerin günümüzdeki dinsel varislerinin bu konudaki inanç ve uygulamaları ele alınmıştır. Bu çalışma nitel araştırıma deseni olan Odak Grup görüşmesi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Ahmet Yesevî ve Hacı Bektaş-ı Veli geleneğini sürdüren Sıraç Alevilerinden, farklı illerde yaşayan 8 kişi ile yüz yüze ve telefonla görüşme yapılmıştır. Katılımcıların görüş ve düşünceleri aktarıldıktan sonra zaman zaman tarihsel karşılaştırmalar yapılarak bahsedilen geleneğin günümüzde ne kadar sürdürüldüğü ortaya konulmaya çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Anadolu, Orta Çağ, İslam, Yesevîlik, Bektaşîlik, Alevilik, Sıraç

Traces of The Medieval Religious Sects Yesevism and Bektashism in The Sirach Alevis: The Case of Hafik Beydili and Tokat Hubyar

The subject of Alevism is one of the most studied, discussed and addressed topics, from different perspectives, in the intellectual community, both in academia and outside the academy in recent years. While some studies focus on the belief dimension of Alevism, some studies address the political dimension of it. Today, Alevism without Ali, that Alevism is not a sect but a political objection, that it is a way of life which became urbanized with the establishment of the Republic, and on the other hand, and that Alevism is the form of Central Asian shamanic Turkishness that has survived to the present day are the focus of these discussions. The purpose of this study is not to engage in these discussion topics. By accepting Alevism as a given situation, it aims to evaluate the rituals of worship, which we can call Orthodoxy in the dimension of Sufism and faith through Sirach and Hubyar Alevis as a specific group. While Europe was experiencing the Church darkness of the Middle Ages, thinkers and religious leaders such as Ahmet Yesevi (lived in the 11th and 12th centuries) and Hacı Bektaş-ı Veli in Anatolia represented a more humanist and more egalitarian view in terms of male-female relationship. The views and religious suggestions of these two thinkers are strictly applied by the Sirach Alevis of Sivas Beydili and the Hubyar Alevis of the Tokat region. These worship rituals, which are applied in an orthodox strictness, constitute the main subject of the study. Methodologically, the development within the historical process has been evaluated and the beliefs and practices of the current religious heirs of these thinkers who lived in the Middle Ages have been considered. This study was conducted using a Focus group interview with a pattern of qualitative research. Face-to-face and telephone interviews were conducted with 8 people from Sirach Alevis who live in different provinces and follow the tradition of Ahmet Yesevi and Hacı Bektaş-ı Veli. After conveying the views and thoughts of the participants, historical comparisons were made from time to time and it was tried to reveal to what degree the tradition is followed today.

Keywords:

Middle Ages, Islam, Yassawi Order, Bektashi Order, Alevism, Sırach,

PDF

___

Atalay, Besim.1985. Divan-i Lügat it Türk Tercümesi I. Ankara: TTK Basımevi. Baş, Eyüp.2011. “Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevilik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52: 21-53. Bice, Hayati.2016. Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevî. Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İnceleme-Araştırma Dizisi. Yayın No: 33. Ankara: Merkez Repro. Bakan, Dilek.2011. “Alevi Bektaşî Geleneğinde Hubyâr Sultan”. Yüksek Lisans Tezi. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
Çınar, Hüseyin.2015. “Kınıklar ve Kınık Yerleşmeleri, Oğuzlar Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri”, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
Coşkun, Hasan. 2018. “Anadolu Alevi-Bektaşî Toplumunun İnanç ve Değerlerinde Ahmed Yesevî İzleri (Hubyâr Sultan Ocağı Örneği)”, II. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri. 119-131. Ankara: Aren Tasarım Baskı.
Çubukçu, İbrahim Agah.1995. “Ahmet Yesevî ve Düşüncesi”. Erdem.21(21): 821-832. Cunbur, Müjgam.1993. “Ahmet Yesevî’nin Ahi ve Gazileriyle Anadolu’nun Türkleşmesinde Yeri”. Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu, Kayseri, 26-29 Mayıs 1993: 63-68. Daşcıoğlu, Kemal.2004. “Alevilik-Bektaşîlik İlişkisine Dair”. SDÜ Fen -Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. S. 11: 29-38.
Demirci, Mustafa.2016. “Türk Din Mûsikisinde Ahmed Yesevî’nin Yeri, Tesiri ve Önemi”. Diyanet İlmî Dergisi. C .52, S. 4 (Ekim-Kasım-Aralık 2016): 215-242. Eraslan, Kemal.1989. “Ahmed Yesevî”, TDV İslam Ansiklopedisi. s. 159-161. C. 2. İstanbul. Gülerer, Salih.2014. “Hacı Bekt aş-ı Velî’nin Halifelerinden Hacım Sultan’ın Hayatı”. Alevilik Araştırmaları Dergisi. S. 8(4): 133-169. Halaçoğlu, Yusuf. 2002. “Klâsik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilatı”. Türkler. Ed: Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca. C.9. s. 1462-1548. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Köprülü, M. Fuad.1976. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. 3. Baskı. Ankara: TTKY. Kafesoğlu, İbrahim.1992. Harzemşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: TTKY. Kurt, Begüm, İlayda Çal.2021.“Alevilikte Ocak Geleneği ve Ali Bircivan Ocağı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S.98: 131-149.
Kurt, Necdet.2015. “Alevi-Bektaşî Cemlerinde “Deste Bağlama” Geleneği ve “Bağlama” Adının Kaynağı”. EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi. S.7: 43-62.
Karaca, İbrahim.2022.“Anşa Bacılı-Beydili Köyü Örneğinde; Türk Kültüründe Tabiat Kültleri”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi. S. 27. (İlkbahar 2022): 507-516.
Kük, D. Gülçin Erdem.2021. “Alevi-Bektaşî Gülbankları-Bağlam Merkezli Bir Yaklaşım”. Doktora Tezi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Denizli. Korkmaz, Seyfullah.2001. “Ahmed Yesevî ve Hacı Bektaş-ı Veli -Aralarındaki Bağlar, Fikirleri, Tesirleri ve Türk İslâm Edebiyatına Katkıları”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S.1: 325-355. Kenanoğlu, Ali- Onarlı, İsmail.2002. “Hubyar Sultan Ocağı ve Beydili Sıraç Toplulukları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 0/23: 28-111.
Ocak, Ahmet Yaşar.2005. Alevi ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri /Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. 5. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
Öztuna, Yılmaz.1996. Devletler ve Hanedanlar –İslam Devletleri. C.1. Kültür Bakanlığı. Ankara: TTKY. Özlü, Zeynel.2018. “Gaziantep’in Araban-Beydili Köyü’nde Yaşayan Beydili Türkmen Aşiretine Mensup Aileler (19. Yüzyıl Ortalarında)”. Tarihten Günümüze Ayıntab – Gaziantep Uluslararası /Gaziantep Tarihi Sempozyumu Millî Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı.s. 462-478. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 23. Ankara: Dumat Ofset Matbaacılık. Özköse, Kadir.2017. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Dört Kapı ve Kırk Makam Anlayışı”. Akademiar Dergisi, S. 2. (Haziran 2017): 99-133.
Özdemir, Ali Rıza.2020. “Alevi-Bektaşî Yolunda Dört Kapı’nın Makamları”. Mezhep Araştırmaları Dergisi. C. 13. S.2 (Güz 2020): 713-742. Rençber, Fevzi.2013. “Alevi Ocakzâdelerin Problemleri ve Çözüm Önerileri”. JASSS International Journal of Social Science. V. 6. S. 4: 681-692. Sarıtaş, Dilek Bakan.2016. “Hûbyâr Sultan ve Hûbyâr Ocağı Üzerine”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, S. 11, (6/2016): 245-268.
--------------------- 2018. “Tokat Yöresi Alevi-Bektaşî Cem Törenlerinde Hubyâr Ocağı Uygulamaları“. Uluslararası Geçmişten Günümüze Tokat’ta İlmî ve Kültürel Hayat Sempozyum Bildirileri. C 1. (18-20 Ekim 2018): 45-62. Tokat: Tokat Gazi Osmanpaşa Üniversitesi Yayınları. Selçuk, Ali.2016. “Anşa Bacı’nın Torunu, Kahraman Bir Kadın Ata: Gönül Bacı”. Turkish Studies. C. 16/15. (Summer-2016): 359-372. Şanda, Mehmet Nuri.2017. “Geçmişten Günümüze Beydili Aşireti”. Doğu Anadolu Sosyal Bilimlerde Eğilimler Dergisi. 1/2. : 64-75. Sümer, Faruk.1953. “Bozoklu Oğuz Boylarına Dair”, AÜ DTCFD. C.XI. S. 1. (Mart 1953): 65-103.
---------------.1972. Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları. Şahin, Hanifi. 2016. “Seyyid Alizâde’nin Hızırnâme’si Bağlamında Alevi Düşüncesinde Hızır İnancı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. S. 80. (Kış 2016): 31-50. Şişman, Bekir, Mehmet Emin Sezmiş.2019. “Alevi ve Sünni Köylerinde Yaşayan Halk İnanışlarının Karşılaştırılması (Zile İlçesi Örneği)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. C. 12. S. 68: 262-270. Sofuoğlu, Nesrin.2021. “Hacı Bektâş Velî’nin Makâlâtı Bağlamında İnanç ve Ahlâk Öğretileri”. DEUİFD Türk Kültürünü Mayalayanlar Özel Sayı: 537-567. Togan, Zeki Velidi.1982. Oğuz Destanı Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. 2. Baskı İstanbul: Enderun Yayınları 10.
Tosun, Cemal. 2000. “Hoca Ahmed Yesevî, Hayatı, Eserleri ve Toplumu Eğitme Metodu”. Dini Araştırmalar Dergisi. C 2, S. 6: 119-131. Tuyakbayev, Omir ve Talgat Zholdassuly.2021. “Yesevîlikteki Cehri Zikrin Koşul ve Kuralları Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S.100. (Kış 2021): 328-346. Uçakcı, İsmail.2015. Sivas, Kayseri, Niğde, Aksaray, Nevşehir Yöresi Oğuz Boyları/ Aşiret, Oymak, Cemaatler. C.2. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
Yılmaz, Ali.1999. “Ahmed-i Yesevî, Yunus Emre ve Hacı Bektaş-î Velî’nin İslâm Çizgisindeki Bütünlük”. Bilig-9. (Bahar 1999): 66-84.
Yılmaz, Duygu Ulusoy, Gülay Karşıcı, Ali Selçuk.2013. “Sivas Beydili Köyü İnanç Sistemi İçinde Kadın”. İnsan Bilim Dergisi. 2/2: 22-43.
Yılmaz, Orhan. 2009. Sıraçlar (Anşabacılı ve Hubyarlar) Beydili Alevi Türkmenleri. Tokat: Veni Vidi Vici Yayınevi.
Yılmaz, Orhan. 2016. “Hoca Ahmet Yesevî’yi Pir Kabul Eden Tek Anadolu Alevi Kolu: Zile Sırac (Beydili) Turkmenleri”. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu. İstanbul. Yüner, Recep.2020. “Alevilerin Temel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları: Sorgun Örneği”. Ekev Akademi Dergisi. S. 81. (24/2020): 377-396.