OSMANLI SANAYİLEŞMESİ SÜRECİNDE OSMANLI KİBRİT FABRİKASI ve NİZAMNAMESİ

Öz Osmanlı Devleti 19. yüzyıldan itibaren üretimi artırmaya yönelik çalışmalarda bulunmuştur. Özellikle Batı’da yaşanan Sanayi İnkılabı’nın ardından meydana gelen olumsuzlukları aza indirgemeye çalışmıştır. Ülke içerisinde faaliyet gösterecek olan fabrikalar açılmaya başlanmıştır. Bunların bir kısmı ordunun ya da sarayın ihtiyaçlarını gidermeye yönelik olarak devlet eliyle açılan fabrikalardır. 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren daha çok yabancı sermayedarlar tarafından açılan özel nitelikli fabrikalar da faaliyete geçmeye başlamıştır. Bu fabrikalardan biri de Küçükçekmece’de kurulmuş olan Osmanlı Kibrit Fabrikasıdır. Fabrikanın inşa imtiyazı ilk etapta İspiraki Esani Efendi adına verilmekle birlikte asıl sahibi Mösyö Tavernier adında bir Fransız’dır. Çalışmada öncelikle Osmanlı Devleti’nin sanayileşme çalışmaları ve sanayinin gelişmesine yönelik olarak şirketleşme faaliyetleri ele alınmıştır. Osmanlı Kibrit Fabrikası ile ilgili olarak özellikle restorasyon çalışmalarına yönelik ve tarihi hakkında bilgi veren bir takım makaleler olmakla birlikte bu çalışmada farklı olarak özellikle fabrikanın kuruluşunda yer alacak şirketin nizamnamesi değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Osmanlı Kibrit Fabrikası’nın hakkında Osmanlı Arşivi’nde mevcut belgeler, imtiyaz sözleşmesi ve Osmanlı Kibrit Şirketi’nin kuruluş nizamnamesi incelenerek şirket ve fabrikanın yönetim ve örgütlenme yapısı ortaya konulmuştur. Osmanlı Kibrit Fabrikası’nın kuruluşu ile ilgili yapılan iş ve işlemler üzerinden fabrikanın kuruluş aşamasında kurumların süreçte izledikleri yol, fabrikanın inşasında dikkat edilen hususlar ayrıca ele alınmıştır. Sonraki süreçte ise fabrikanın faaliyete geçişi ve kapatılması ile ilgili arşivde bulunan bilgi ve belgeler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Sanayii, Kibrit Fabrikası, Küçükçekmece, Osmanlı Kibrit Şirketi

PDF

___

Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): 39/2861; 77/5732; 93/6924; 95/7092; 105/7860; 115/8563; 130/9691; 142/10628; 142/10629; 246/184331; 1337/100207; 4259/319410; 4266/319920.
Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT): 106/18001.
İradeler
Dahiliye (İ.DH): 917/72791.
Meclis-i Mahsus (İ.MMS): 108/4626.
Ticaret ve Nafia (İ. TNF): 2/43.
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): 37/52; 43/36; 73/36.
Sadaret
Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD): 162/49.
Mukavelenameler (A.DVN.MKL): 34/15.
Yıldız
Mütenevvi Maruzat (Y. MTV): 72/7; 72/51. Perakende Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı: (Y. PRK.TNF): 5/53.
B- Dergiler
Servet-i Fünun, 16/393, 1314, 10 Eylül 1314, 22 Eylül 1898.
C- Diğer Eserler
CRASS, M.F., (1941a), “A History of the Match Industry Part I”, Journal of Chemical Education, Vol. 18/3: p. 116-120.
CRASS, M.F., (1941b), “A History of the Match Industry Part VIII”, Journal of Chemical Education, Vol. 18/8: p. 380-384.
Düstur, (1939), Birinci Tertib, C. VI, Ankara.
ERDEM, Ekrem, (2016), “Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, S. 48: s. 17-44.
GÜRAN, Tevfik, (1997), Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897 Tarih İstatistikleri Dizisi, C.V, Ankara.
Güzel, Sehmus, (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İşçi Hareketi ve Grevler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, C. IV, İstanbul İletişim Yayınları: s. 803-874.
KAZGAN, Haydar, (1985), “ Cumhuriyetten Önce Şirketler”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 782-785.
KIRAÇ, Adile Binnur, Burcu Selcen Coşkun, Diğdem Erdoğan, (2018), “Küçükçekmece Osmanlı Kibrit Fabrikası’nın Endüstriyel Miras Kapsamında Değerlendirilmesi”, Megaron, C. XIII, S. 1: s. 67-84.
KURT, Mustafa, Kemalettin Kuzucu, Baki Çakır, Kemal Demir, (2016), “19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması,
OTAM, S. 40, Ankara: s. 245-277. Osmanlıca Tapu Terimleri Sözlüğü, (2007), Haz. Hayrettin Gültekin, Ankara: Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları.
ÖKÇÜN, A. Gündüz, (1972), “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. XXVII, S. 1: s. 135-166.
ÖNSOY, Rıfat (1984), “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.2: s. 5-13.
ÖZDEMİR Elif, (2019), “Osmanlı Dönemi Kibrit Fabrikası Kibrithane Dünü Bugünü”, Çelik Yapılar, S. 61: s. 16-20.
ÖZTÜRK, Nazif, (1990), “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası” Vakıflar Dergisi, S. 21: s. 23-80.
PAMUK, Şevket, (1985), “Osmanlı Ekonomisinin Dünya Kapitalizmine Açılışı”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, İletişim Yayınları, İstanbul: s. 718-724.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, (2009), “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839- 1876)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXVIII, S.46: s. 53-69. ŞAHİN, Salih, (2010), “Küçükçekmece Tarihi”, Dünden Bugüne Küçükçekmece, İstanbul: Kültür Sanat Basımevi, s. 15-169.
ŞENSOY, Fatma, (2018), “Şirket-i Hayriye: Osmanlı Boğaziçi Taşımacılık Şirketi”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 9: s. 239-279.
TOPAL, Mehmet, Erkan Erdemir, Engin Kırlı, (2012), “Tanzimat Dönemi Sanayileşme Hareketinin Türkiye’de İşletmecilik Anlayışının Oluşumuna Etkileri Hereke Fabrikası ve Nizamnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 25: s. 37-64.
TOPRAK, Zafer, (1985), “Tanzimat’ta Osmanlı Sanayii”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. V, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 1345-147.
WİSNİAK, Jaime, (2005), “Matches-The Manufacture of Fire”, Indian Journal of Chemical Tecnology, May, Vol. 12: p. 369-380.