KİMLİK KORUMA MÜCADELESİ EKSENİNDE RUSYA MÜSLÜMANLARININ SİYASİ FAALİYETLERİ (1905-1917)

Öz Türk soylu halkların Rus hâkimiyetine girmesi, 16. yüzyıla kadar gitmektedir. Rus hâkimiyetinde yaşayan bu halklara Rusya Müslümanları da denilmektedir. Türkistan‟ın 1884 yılında Rus egemenliğine tamamen girmesiyle birlikte, Rusların Müslümanlar üzerindeki baskıları da artmıĢtır. Ruslaştırma ve Ortodokslaştırma politikası çerçevesinde Ruslar, egemenlikleri altındaki Müslümanların siyasi haklarını sınırlandırmıştır. Fakat Çarlık Rusya‟daki 1905 Ġhtilali ile yoğunluk kazanan Müslümanlar arasındaki siyasi faaliyetler, 1917 Bolşevik ihtilali ile zirveye ulaşmıştır. Rusya Müslümanları arasında dini bir hareket olarak başlayan yenileşme hareketi, 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren liberalleşerek dünyevi bir hareket haline dönüşmüştür. Hareket, yenilikçi bir eğilim göstermesine karşın, içinde dini ıslahat hareketinden de unsurlar taşımaktaydı. 1905-1917 yılları arasında Rusya Müslümanları arasında Ruslaştırma politikasına karşı pek çok parti ve yayın organı kurulmuştur. Özellikle 1905 Rus-Japon Savaşı‟ndan sonraki siyasi ortamda Rusya Müslümanları da siyasi faaliyetlerini arttırdı. Osmanlı Devleti de bu süreçte Rusya Müslümanlarını siyasi ve kültürel haklarını almaları konusunda destekledi. Rusya Müslümanları, 20. yüzyıl başında düzenledikleri kongrelerde sorunlara çözümler aramışlardır. Ancak düzenlenen kongreler ve alınan kararlar çok fazla uygulama alanı bulamamıştır. 1917 Bolşevik Devrimi, Rusya Müslümanları için bir umut ışığı olsa da, Rusya‟daki yeni rejim Müslümanlara istedikleri siyasi zemine imkân vermemiştir. Bu çalışmada özellikle 1905-1917 yılları arasındaki siyasi birlik çabaları, Rusya Müslümanları Kongreleri ve Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetleri Türkçe tetkik eserler, Osmanlıca belgeler ve Rusça kaynaklar ışığında ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler:

Rusya Müslümanları, Çarlık Rusya, RuslaĢtırma, Müslüman Kongreleri, Osmanlı Devleti

PDF

___

ASLAN, Yavuz, (2007), Birinci Doğu Halkları Kurultayı (1-7 Eylül 1920 Bakü), İstanbul: Kaynak Yayınları.
ATEŞ, Sinan, (2013), “Birinci Dünya Savaşı ve Kafkasya”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, C. II, S. 5, s.163-178.
AZİZOV, Eldar, (2009), Difai: 20. Asrın Başlarında Ermeni Azeri Anlaşmazlığının İlk Tarihi ve Sebepleri, (Çeviren Abdülkerim Üregen) Bakü.
BAGİROVA, İ. S., (1997) Politiçeskiye Partii i Organizatsii Azerbaydjana v Naçale XX veka 1900-1917, Baku, İzd. Elm.
BAYUR, Yusuf Hikmet, (1991), Türk İnkılabı Tarihi, C. 4/3, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ÇOBANZADE, Bekir, ( 1927), Dinî Islahat ve Medenî İnkılâb, Akmescid: Kırım Devlet Neşriyatı.
DEVLET, Nadir, (2014), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
DOVLETOVA Z. V., (2011) “Rol‟ Gazetı “Vetan Hadimi” v Razvitii Krımtatarskogo Natsional‟nogo Dvijeniya Pervıh Desyatiletiy XX Veka”, Kul’tura Narodov Priçernomor’ya, 2011, no. 199, s. 25-26.
ERŞAHİN, Seyfettin, (1996), “Rusya‟da Müslümanlar: Tatar Kavimlerinin Tarihçesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXV, s. 561-602.
GÜN, Soysal, (2001), 20. Yüzyıl Başında Tatarlarda Kimlik Arayışı ve Diğer Türk Topluluklarıyla İlişkiler, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
HABLEMİTOĞLU, Necip (2004), Çarlık Rusya’sında Türk Kongreleri, , İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
HAYİT, Baymirza, (2004), Türkistan Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KABANOV, P. A., (2016) “Elektoral‟naya Korruptsya: Osmısleniye Nauçnıh Podhodov K Yavleniyu”, Politiçekiye Partii i Vıborı: Problemı Sovremennosti, Sbornik Nauçnıh Statey, Orenburg, s. 21-25.
KANLIDERE, Ahmet, (1997), “Kazan Tatarları Arasında Tecdit ve Cedit Hareketi (1809-1917)”, Türkiye Günlüğü, S. 46, s. 86-96.
KANLIDERE, Ahmet, (2001), “The Special Characteristics Of The Muslim Reformism İn The Volga-Ural Region”, Proceedings Of The İnternational Syposiom On İslamic Civilization İn Volga-Ural Region, s. 41-49.
KANLIDERE, Ahmet, (2002), “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları”, Türkler Ansiklopedisi, C. 18, s. 415-429.
KANLIDERE, Ahmet, (2003), “Kuzey Türklerinde Uyanış ve Reform”, XIX. Yüzyıl Türk Dünyası, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
KARA, Füsun, (2011), “1916 Kırgız Büyük İsyanı: Ürkün”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 6, S. 2, s. 537-546.
KIRIMLI, Hakan, (2010), Kırım Tatarlarında Milli Kimlik Ve Milli Hareketler (1905- 1916), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KURAT, Akdes Nimet, (1969), “Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, C. 24, S. 3/4, s. 95-194.
MARAŞ, İbrahim, (2007), “İdil Ural Bölgesi Müslümanları ve Ceditçilik Düşüncesi”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildiriler, s. 569- 580.
MEHMETZADE, Mirza Bala, (1991), Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara: Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları.
MİHAYLOV, V. V., (2016) “Musul‟manskiy Vopros i Rossiyskaya Revolyutsya: Turtsiya, Rossiya i Zakavkaz’ye v Period s Fevralya 1917g. Po Mart 1918 g.,”
KLİO, no. 9(117), İzd. Pltorak, St.-Petersburg, s. 139-146.
SARAY, Mehmet, (1999), Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
SÜLEYMANLI, Ebulfez, (2006), Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, İstanbul: Ötüken Yayınları.
SÜNBÜL, Tahir, (1990), „‟Azerbaycan Dosyası I”, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi: 5, Ankara: Kök Yayınları.
SWİETOCHOWSKİ, Tadeus, (1988), Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı (1905-1920), (Çeviren: Nuray Mert), İstanbul: Bağlam Yayınları.
ŞİMŞİR, Sabahattin, (2009), Dünden Bugüne Türkistan’da Türkler, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
TOGAN, Zeki Velidi, (1981), Bugünkü Türkili ve Türkistan ve Yakın Tarihi, 2. Baskı İstanbul: Enderun Yayınları.
TÜRKOĞLU, İsmail, (2002), “Müslüman Kongreleri”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
UDERBAYEVA, S. K.,(2018) “Kazahstan v Reriod Velikoy Rossiyskoy Revolyutsii 1917 g.”, Gumanitariy: Aktual’nıye Problemı Gumanitarnoy Nauki i Obrazopvaniya, t. 18, no. 1, s. 32-45.
WOLFE, B. D., (1969), Devrim Yapan Üç Adam, Ankara: Türk Siyasi İlimler Derneği Yayınları.
YAĞCI, Zübeyde Güneş, (1998), Ferah Ali Paşanın Soğucak Muhafızlığı (1781-1785), Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi S.B.E. Doktora Tezi.
YILMAZ, Mehmet Yalçın, (2014), “İşgal Dönemi Türkistan‟da Rus Dil Planlaması ve Cedid Hareketi”, JASSTUDİES, C. 29, S. III, 339-349.
YILMAZ, Reha, (2008), “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Osmanlı Devleti‟nin Kafkasya Siyaseti”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 6, s.137-160.
ZAATOV, İ. A., (2012) “Literaturnoye Naslediye Uçastnikov KrımtatarskogoOsvoboditel‟nogo Dvijeniya Yaş Tatarlar”,Lİteraturnoye Obozreniye: İstoria İ Sovremennorst’, İzd. DGU, Mahaçkala, no. 2, s. 122-137
DH. UM. 2 İB. 1/26, H. 28.09.1332.
HR. SYS. 1344/55, M. 22.05.1913.
HR. SYS. 1344/80, M. 20.08.1914.
HR. SYS. 2103/6, M. 04.08.1915.
Y. PRK. MYD. 9/3, H. 02.05.1307.
Y. PRK. MYD. 9/37, H. 23.10.1307.
Y.PRK. ASK. 37/35, H. 11.04.1304.
Y.PRK. HR. 35/9, H. 01.11.1323.
Y.PRK. TKM, 51/26, H. 18.03.1326.
YPRK. EİA. 13/54, H. 10.10.1308
http://acukbitig.blogspot.com.tr/2011/08/rusyada-1916-isyanlar.html ( Son Erişim: 29.04.2017).