Geleneksel Su Yönetim Sisteminin (Karız) Uygur Halk Koşaklarına Yansıması

Uygurlar, Turfan ve Kumul gibi yüksek sıcaklıkların olduğu şehirlerde, suya erişmek ve modern teknolojinin bulunmadığı dönemlerde su sorununu çözmek için “karız” kariz adını verdikleri sulama sistemi ile yer altından suyu; kol gücü, ortak yaratıcılık ve işbirliği ile yerleşim yerlerine taşıma ve dağıtma yöntemini kullanmışlardır. Halkın geleneksel bilgi, deneyim ve coğrafyanın sunduğu malzemelerin birleşimi inşa ettikleri bu sistem; ekolojik, ekonomik, kültürel vb. çok boyutlu sürdürülebilir bir döngü oluşturmuştur. Çeşitli etkenlerle bugün sayıları oldukça azalmış olmakla beraber kültürel miras ürünü olarak koruma girişimleri bulunmaktadır. Geleneksel su yönetim sistemi “karız” ile suya erişim sağlanması; halkın yaşamında, başta geçim kaynaklarını oluşturan tarımda ve ev içi kullanımda işlevselliği neticesinde büyük önem ve role sahip olmuştur. Bu sebeple, topluma ve doğaya ekledikleri, kattıkları çerçevesinde, çeşitli anlam ve görünümlerle kültürel üretim ve içerikler de yaratılarak gelecek kuşaklara aktarımı görülmektedir. Bu aktarım ve yaratım, Uygurların sözlü ve yazılı edebiyat ürünü olan “koşak” larda (halk şiiri) da işlenmiştir. Bu makalede, geleneksel su teknolojisi karızların koşaklara nasıl yansıdığı tespit edilerek karız sistemine ilişkin bilgiler ve uygulamalar, karızların halkın yaşamındaki etkisi ve bu etki dolayımında halkın dünya görüşündeki yeri, duygu ve düşüncelerle ona yükledikleri anlamlar ile su yönetiminin ilişkisi ortaya koyulacaktır. Araştırmaya konu olan koşaklar; Uygurların çevresel, sosyal, kültürel ve ekonomik görünümlerini içeren sözlü kültür ürünlerine dair kaynaklarda veriler taranarak ve tespit edilen içeriklere göre sınıflandırılarak bulgular, bütüncül ve analitik bakış açısıyla yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

su yönetimi, su teknolojisi, sulama kültürü, halk şiiri.

Reflection of Traditional Water Management System (Karez) on Uygur Folk Koşaks

In cities like Turpan and Kumul where the Uighurs have high temperatures, to access water and solve the water problem in the periods when modern technology is not available, the irrigation system they call “karız” kariz is used to provide underground water; They used the method of transportation and distribution to the settlements with manual power, joint creativity and cooperation. This system, which the people built with the combination of traditional knowledge, experience and materials offered by geography; ecological, economic, cultural, etc. has formed a multidimensional sustainable cycle. Although their number has decreased considerably today due to various factors, there are conservation initiatives as a cultural heritage element. Providing access to water with the traditional water management system "kariz"; It has had a great importance and role in the life of the folk, mainly in agriculture and domestic use, which constitute their livelihoods, as a result of its functionality. For this reason, with n the framework of what they contribute and contribute to society and nature, cultural productions and contents with various meanings and appearances are created and transferred to future generations. This transmission and creation is also depicted in the "koşak" (folk poetry), which is the oral and written literature of the Uighurs. In In this article, it will be determined how the traditional water technology is reflected on the folk poetry, the information and applications of the kariz system, the effect of the kariz in the life of the people and the place of the people in the world view, the meanings ascribed to it by the feelings and thoughts and the relationship of water management will be revealed. The folk poetry that are the subject of the research; The findings were interpreted from a holistic and analytical point of view by scanning the data on the sources of oral culture, which includes the environmental, social, cultural and economic aspects of the Uighurs, and classifying them according to the determined contents.

Keywords:

water management, water technology, irrigation culture, folk poetry,

PDF

___

Aıbıbaımu, Abudula. 2013. “Geçmişten Günümüze Turfan Karızları”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Bachelard, Gaston. 2006. Su ve Düşler. Çev. Olcay Kunal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Bahtin, M. Mihail. 2016. Söylem Türleri ve Başka Yazılar. Çev. Okan N. Çiftçi. İstanbul: Metis Yayınları.
Bartold, Vasiliy. V. 2020. Türkistan Medeniyet Tarihinde Sulama Kültürü. Çev. Seyfettin Erşahin & Tungysh Abylov. Ankara: Akçağ Yayınları.
Çaqmaq, Qelbinur Seyyidniyaz. 2010. “Turpan Xelq Qoşaqliridin Kariz Medeniyitige Nezer”. Qeşger Péydagogiga İnstituri İlmiy Jurnili 173 (2): 70-74.
Gül, Bülent. 2004. “Eski Türk Tarım Terimleri”. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Dilçin, Cem. 1983. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Etik, Arif. 1968. Farsça-Türkçe Lûgat. İstanbul: Atilla Ofset Basımevi.
Hansen, Roger D. 2004. “Karız: Turfan’ın Yeraltı Su Kanalları”. Çev. Doğa Konukman. Bilim ve Ütopya 123: 19-21.
İnayet, Alimcan. 2004. “Türk Kültürü’nde Bir Harika”. Bilim ve Ütopya 123: 16-18.
İnayet, Alimcan. 2013. “Uçkuncan Ömer, Uyğur Xelq Tarixiy Qoşaqliri Qamusi (Uygur Halk Tarihi Koşakları Kamusu), Şincañ Universiteti Neşriyati, Ürümçi, 2009, 940 s”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 1(1): 155-157.
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. C.I. 1991. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kanar, Mehmet (2015). Türkçe-Farsça Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
Kazimi, Perhat. 2007. “Kariz Medeniyitige Ait Bayanlar”. Sincan Pédagogika Univérsitéti Jurnili 4: 21-30.
Khabib, Amanguli. 2009. “Turpan Kariz Medeniyiti Heqqide İzdiniş”. Yüksek Lisans Tezi, Şincañ Üniversitesi, Ürumçi.
Klaver, Irene J. 2011. “Placing Water and Culture”. Water, Cultural Diversity, and Global Environmental Change: Emerging Trends, Sustainable Futures? 9-29. Netherlands: Springer/ Jakarta: UNESCO.
Niles, Daniel. 2011. “Introduction: Water Value, Access, Use, and Control: Sociocultural Contexts of Water Scarcity”. Water, Cultural Diversity, and Global Environmental Change: Emerging Trends, Sustainable Futures? 221-224. Netherlands: Springer/ Jakarta: UNESCO.
Niyaz, Abdul Hemdul. 2006. Uluğ Keşpiyat- Kariz. Ürümçi: Şincañ Univérsitéti Neşriyati.
Turi, Halidanmu. 2011. Turpandiki Karizçilar Üstide Tetqiqat. Yüksek Lisans Tezi. 新疆师范大学 (Sincan Normal Üniversitesi), Ürümçi.
Ögel, Bahaeddin. 1978. Türk Kültür Tarihine Giriş -I. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Ögel, Bahaeddin. 1985. Türk Kültür Tarihine Giriş -3, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ögel, Bahaeddin. 2010. Türk mitolojisi: Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi). 2017. Ed. Adem Öger ve Recep Tek. 2017. Haz. Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest, Ankara: Gazi Kitabevi.
Öger, Adem. 2006. “Mâni Tarzındaki Uygur Halk Koşakları Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi VI (2): 401-409.
Özden, Dursun. 2017. Uygarlık Harikası Karızlar. İstanbul: Kategori Yayıncılık.
Rehman, Abdukerim. 2006. 20. Esir Uyğur Maddiy Folklor Medeniyiti. Ürümçi: Şiñcan Universiteti Neşriyati.
Svensén, Bo 2009. A Handbook of Lexicography: The Theory and Practice of Dictionary-Making. New York: Cambridge Universty.
Sidiq, Ömercan. 2012. İnaq Ekologiye Abidisi - Kariz. Ürümçi: Şincan Pen – Texnika Neşriyati.
Tietze, Andreas (2021). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Üçüncü Cilt F-j. Ed. Emine Yılmaz, Nurettin Demir. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
Tölmbök, Ğopur Nuridin. 2007. Şincañdiki Yer Asti Su Quruluşi: Kariz. Ürümçi: Şincañ Xelq Neşriyati.
Ülgener, Sabri F. 1983. Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler. Ankara: Mayaş Yayınları.
Uyğur Tiliniñ İzahliq Luğiti K-L. 1994. Haz. Abliz Yakub; Genizat Geyurani; İsmail Qadir; Hemdulla Abduraxman; Perhat Nur; Abliz Emet; Abduzahir Tahir; Ablikim Réhmican. Ürümçi: Milletler Neşriyati.
Yakup, Yalkun. 2011. Uygur Dolan Helk Egiz Edebiyati Cevherliri (Lop Kismi). Ürümçi: Sincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyati.
Zerzan, John. 2018). Gelecekteki İlkel. Çev. Cemal Atila. Kaos Yayınları: İstanbul.