Kırım Hanlığı’nda Kadı’nın Teftiş Görevi

Tarih boyunca hem kamu hem de özel sektör yöneticileri yapılan işi kontrol etmek ve doğruya ulaşmak için teftiş faaliyetinde bulunmuştur. Teftiş faaliyetinde bulunan kurumlar arasında en önemlilerinden biri de devletlerdir. Bu devletlerden biri de Kırım Yarımadasında kurulan Kırım Hanlığı’dır. Hanlık yöneticileri ülkede adaleti sağlamak ve doğru bilgiye ulaşmak için teftişi aktif bir şekilde kullanmışlardır. Ülkede teftişin en etkili şekilde kullanıldığı yer ise kadılıklardır. Devlet yöneticileri ülkenin her kazâsında bulunan kadılar vasıtasıyla en ücra noktalara kadar teftiş faaliyetinde bulunmuşlardır. Nitekim kadılar tarafından tutulan kadıasker defterleri incelendiğinde kadı‘nın bilinen görevlerinin yanında muhallefât, katl, vakıf, eğitim-öğretim, çarşı ve bedel-i hâc gibi konularda teftiş yetkisinin olduğu görülmektedir. Bu çalışmayla kadıların kadıasker defterlerine yansıyan teftişle alakalı yetkileri irdelenmiştir. Çalışma, Türkiye’de bulunan Kırım Hanlığı Kadıasker Defterleri ile sınırlıdır. Belirlenen defterlerden kadı ile alakalı hüküm ihtiva edenler transkrip edilmiştir. Elde edilen transkripsiyon ve Kırım Kadıasker Defterleri ile ilgili yapılan lisansüstü çalışmalar birleştirilmiş ve içerik analizi yöntemi ile yorumlanmıştır. Bu bağlamda kadıların miras hukukunda, ölüm davalarında, tüketici haklarının korunmasında, eğitim-öğretim ve kütüphanede bulunan kitapların tetkikinde ve vakıfların teftişinde önemli bir rolünün olduğu ortaya konmuştur. Çalışma, devletin ülkede düzeni ve adaleti sağlama konusunda ne gibi tedbirler aldığını göstermesi bakımından mühimdir. Çalışma, kadıların teftiş yetkisini müstakil olarak ele alan ilk örnektir. Ayrıca bu çalışmayla birlikte ortaya çıkan verilerin teftiş konusunu çalışan araştırmacılara katkı sağlayacak olması önemlidir

Anahtar Kelimeler:

Kadıasker Defteri, Kırım Hanlığı, Kadı, Teftiş, İslam Hukuku

Inspection Duty of The Qadı in The Crımean Khanate

Beyond the history, both public and private sector managers have conducted inspection activities to control the work done and to reach the truth. One of the most important institutions that carry out inspection activities is the states. One of these states is the Crimean Khanate, which was established on the Crimean Peninsula. Khanate rulers actively used inspection to ensure justice in the country and to reach correct information. The place where inspection is used most effectively in the country are the judges. The state administrators carried out inspection activities to the most remote points through the kadis in every district of the country. As a matter of fact, when the kadıasker notebooks kept by the kadis are examined, it is seen that the kadi has inspection authority in matters such as muhallefât[deal of inherits], murder, foundation, education, bazaar and bedeli hac [price of hacc], in addition to his known duties. In this study, the authority of the kadıs related to inspection, which is reflected in the kadıasker notebooks, has been examined. The study is limited to the Crimean Khanate Kadiasker Notebooks in Turkey. From the specified notebooks, those containing provisions related to the kadi were transcribed. Postgraduate studies on the obtained transcription and the Crimean Kadıasker Notebooks were combined and interpreted with the content analysis method. In this context, it has been revealed that kadis have an important role in inheritance law, death lawsuits, protection of consumer rights, education and examination of books in the library and inspection of foundations. study is important in terms of showing what kind of measures the state has taken to ensure order and justice in the country. The study is the first example that deals with the inspection authority of kadis independently. In addition, it is important that the data obtained with this study will contribute to the researchers working on the subject of inspection.

Keywords:

Kadıasker Book, Crimean Khanate, kadi, Inspection,

PDF

___

Arşiv Belgeleri:
Rusya Federasyonu St. Petersburg Milli Kütüphanesi’nde Otdel Rukopisey Rossiyskoy Natsionalnoy Biblioteki (ORRNB) Fond 917’de Kırım Hanlığı Kadıasker Defterleri:
H 1061-1062/M.1651-1652 Tarihli 4 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1113-1118/M 1701-1706 Tarihli 36 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1123-1137 / 1711-1725 Tarihli 44 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1126-1128/M 1714-1716 Tarihli 46 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1128-1130/M 1716-1719 Tarihli 47 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1112-1137/M 1700-1728 Tarihli 48 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1132/M 1719-1720 Tarihli 49 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1135-1136/M 1722-1724 Tarihli 51 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
H 1157-1158/M 1744-1745 Tarihli 66 Numaralı Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Akgündüz, Ahmet. 1996. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, Genişletilmiş 2.Basım.
Atar, Fahrettin. 2001. “Kadı”. ss.66-69 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 24. Ankara: TDV Yayınları.
Bardakoğlu, Ali. 2002. “Katil”. ss. 45-48 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 25. Ankara: TDV Yayınları.
Bardakoğlu, Ali. 2013. “Vesâyet”. ss.66-70 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 43. Ankara: TDV Yayınları.
Bıyık, Ömer. 2014. Kırım’ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi [1700-1774]. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Çelebi, Evliya. 2011. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. İstanbul:Yapı Kredi Yayınları. 2.Basım.
Çelik, Dilek. 2011. “67 A 90 Nolu ve 1017-1022 (1608?1613) Tarihli Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri (Tahlil ve Transkripsiyon)” Yüksek Lisan Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Doğan, Ahmet. 2022. “Kırım Bahçesaray’da Sosyo-Ekonomik Hayat (1700-1725)”. Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
İnalcık, Halil. 1997. “Kırım”, ss. 746-756 içinde Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, C. 6. Eskişehir: MEB Yayınları.
İnalcık, Halil. 1953. “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4: 51-75.
İpşirli, Mehmet. 2003. “Medrese”, ss.327-333 içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 28. Ankara: TDV Yayınları.
Kavak, Nuri. 2008. “Kırım’ın Karasu Kazası 1683-1744 (Şeriyye Sicillerine göre)”.Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Kazıcı, Ziya. 2003. Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul: Bilge Yayınları.
Kırımlı, Hakan & Nicole Kançal-Ferrari vd. N.2016. Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimari Yadigârları, İstanbul: T.C. Başbakanlık Yurt Dışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları.
Mardin, Ebül’ulâ. 1997. “Kadı”. Ss. 42-46 içinde Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, C. 6.Eskişehir: MEB Yayınları.
Orhonlu, Cengiz, 1954. “Kassâm”. ss.735-736 içinde The Encyclopaedia of Islam New Edition, C. 4. Leiden.
Ortaylı, İlber. 2008. Türkiye Teşkilat ve İdari Tarihi, Ankara: Cedid Neşriyat.
Ortaylı, İlber.2017. Hukuk ve İdare Adamı olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, 7. Basım. İstanbul: Kronik Kitap.
Öğüt, Salim.1996. “Hac, Hacla ilgili Fıkhî Hükümler”. ss.389-397 içinde Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14. Ankara: TDV Yayınları.
Özcan, Tahsin.2020. “Muhallefât”. ss. 405-406 içinde Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 30. Ankara: TDV Yayınları.
Öztürk, Said.2001. “Kassâm”. ss. 579-582 içinde Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 24. Ankara: TDV Yayınları.
Şemseddin Sami. 1996. Kâmûs-ı Türkî, 7. Basım. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Yaşa, Fırat. 2014. “68 A 90 Numaralı (Dördüncü Cilt) , 1061-1062 Tarihli Kadıasker Defterleri’ne Göre Kırım’da Sosyal ve Ekonomik Hayat”. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Yaşa, Fırat. 2021. Bahçesaray (1650-1675), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yazıcı, Muhammed. 2019. “Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi (H.956/M.1549)”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 17(26): 447-472.
Yediyıldız, Bahaeddin.2012. “Vakıf”. ss.479-486 içinde Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.42. Ankara: TDV Yayınları.
Kur’ân Yolu. Erişim 24 Ocak 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
Müslim, “Akziye”, 4.
Ebû Davûd, “Akzıye”, 7.
Tirmizî, “Ahkâm”, 2.