Hicaz Yolunda Kolera: Rusya Müslümanlarının Kullandığı Karadeniz Hac Yolu ve Koleranın Yayılımına Etkisi
Öz Buharlı gemi motorlarının icadı ve demiryolu taşımacılığının yaygınlaşması ile birlikte uzun mesafelerde haftalarca hatta aylarca sürecek ticaret ve seyahat sürelerinin birkaç güne kadar kısalması, dünyadaki sosyal ve ekonomik hareketliliğin artmasına sebep olmuştu. Elbette bu hareketliliğin olumlu etkilerinin yanı sıra salgın ve bulaşıcı hastalıkların hızla yayılması gibi olumsuz etkileri de dünya tarihinde derin izler bırakmıştır. Kolera, ancak kaynama derecesinde yok edilebilen ve su vasıtasıyla yayılan bakterinin sebep olduğu bir salgın hastalık olarak ilkbahardan sonbahara kadar alt yapı-üst yapı sorunlarının yaşandığı ve çevresel-kişisel hijyen uygulamalarının tesis edilemediği bölgelerde hızla yayılarak kısa sürede binlerce kişinin ölmesine sebep olan büyük bir felaketti. Müslümanların hac merkezi olan Hicaz’da sık sık kolera salgınları görülmekte, hatta Hicaz’ın koleranın dünyaya yayıldığı alanlardan biri olduğu düşünülmekteydi. Oysaki Hicaz bölgesi koleranın endemik olarak görüldüğü sahalarından biri olmamakla birlikte, bölgeye ulaşan hac yolları ve buraya gelen Müslümanlar vasıtasıyla hastalık bölgeye sirayet etmekteydi. Bu makalede, Hicaz’a giden Rusya Müslümanlarının kullandıkları Trans-Kafkasya-Bağdat ve İç Asya-Hindistan hac yollarına alternatif olarak ortaya çıkan Karadeniz hac yolu ele alınacak ve bu yolun Karadeniz kıyı kentleri için yarattığı kolera salgını tehlikesi üzerine bir değerlendirme yapılacaktır.
Cholera on the Hejaz Road: The Black Sea Hajj Route used by Russia’s Muslims and its Influence on the Spread of Cholera
AbstractThe duration of long distance commercial transportation and journeys reduced from weeks, sometimes even months to several days with the invention of steamship engines and widespread use of railroad transportation which caused an increase in both the social and economic activities of the world. In addition to such positive effects, rapid spread of contagious diseases left deep scars in human history. Cholera, as a contagious disease caused by bacteria that could only be destroyed by boiling temperatures, spread rapidly over contaminated water sources and caused a major catastrophe by killing thousands of people in an extremely short time. Cholera epidemics frequently appeared in Hejaz, the center for Muslims’ pilgrimage, and it was believed that cholera spread across the world from the Hejaz region. However, the Hejaz region was not one of the areas where the cholera disease appeared as an endemic and the fact that disease was spread in the region due to hajj routes and Muslims who came to perform the pilgrimage. In this article, I discuss the Black Sea hajj route which emerged as an alternative to the Trans-Caucasus-Bagdad and Central Asia-India hajj routes used by Russia’s Muslims and the threat of cholera epidemics on this route for the cities along the shore of the Black Sea
Keywords:
Ottoman, Hejaz, Cholera, Russia’s Muslims, Black Sea Hajj Route Sinop Quarantine Station,
___
- Bâb-ı Âli Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEO.AYN.d)
- Bâb-ı Âli Evrak Odası Evrakı (BEO.)
- Bâb-ı Âli Evrak Odası Nezaret Gelen-Diden Evrakı Defterleri (BEO. NGG.d)
- Dahiliye Nezareti İdari Evrakı (DH.İD.)
- Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (DH.MKT.)
- İrade Dahiliye (İ. DH.)
- İrade Hususi (İ.HUS.)
- Meclis-i Umûr-ı Sıhhiye Mazbatası (MUSM.)
- Procès-Verbal de la Séance du Conseil Supérieur de Santé (PSCSS.)
- Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.)
- Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.)
- Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.)
- Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu (KVS.): Kastamonu 1312.
- Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu (KVS.): Kastamonu 1314.
- Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu (KVS.): Kastamonu 1317.
- Sâlnâme-i Vilâyet-i Kastamonu (KVS.): Kastamonu 1321.
- AYAR, Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul Örneği (1892-1895), İstanbul 2007.
- BALDRY, John, “The Ottoman Quarantine Station on Kamaran Island 1882-1914”, Studies in History of Medicine, vol. II/3, 1978, s. 3-138.
- BEYDİLLİ, Kemal, “Karadeniz’in Kapalılığı Karşısında Avrupa Küçük Devletleri ve ‘Mîrî Ticâret’ Teşebbüsü”, Belleten, c. LV/214, 1991, s. 687-755.
- BOSTAN, İdris, “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu (1700-1787), Belleten, c. LIX/225, 1995, s. 353-394.
- BÖKE, Pelin, “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900), Çağdaş Türkiye Tarih Araştırmaları Dergisi, c. VIII/18-19, 2009, s. 137-159.
- GENCER, Ali İhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789-1867), 2. Baskı, Ankara 2001.
- Geçmişin Fotoğraflarıyla Sinop Tarihi, (haz. Zeki Zeynel Özcanoğlu vd.), Sinop 2007.
- GREEN, Nile, “The Hajj as its Own Undoing: Infrastructure and Integration on the Muslim Journey to Mecca”, Past and Present, vol. 226, 2015, s. 193-226
- GREEN, Nile, “The Rail Hajjis: The Trans-Siberian Railway and the Long Way to Mecca”, Hajj: Collected Essays, (Ed. Venetia Porter, Liana Saif), London 2013, s. 100-107.
- GRIGORIEV, Serguei E., “Russian Muslims’ Pilgrimages to Makkah in the Early Twentieh-Century”, Kingdom of Saudi Arabia in 100 Years-Studies and Researches, (Ed. Fahd Al-Semmari), Riyadh 2008, s. 39-85.
- GÜLER, Mustafa, “The Phenomenon of Pilgrimage (Hajj) in The Idil-Ural Region and The Approach of The Ottoman State Towards Pilgrims”, Proceedings of the Third International Symposium on Islamic Civilisation in Volga-Ural Region, İstanbul 2010, s. 123-136.
- KANE, Eileen, “Odessa as a Hajj Hub: 1880s to 1910s”, Russia in Motion: Cultures of Human Mobility Since 1850, (Ed. John Randolph, Eugene M. Avrutin), Illinois 2012, s. 107-125.
- Kasım İzzeddin, Mekke-i Mükerreme’de Kolera ve Hıfzıssıhha, İstanbul 1327.
- Kasım İzzeddin, Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevi Rapor, Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye, 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi, İstanbul 1328.
- Kasım İzzeddin, Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevi Rapor, Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye, 1330 Senesi Hacc-ı Şerifi, İstanbul 1330.
- KHOLAIF, Ali İbrahim, The Hijaz Vilayet 1869-1908: The Sharifate, The Hajj and The Bedouins of The Hijaz, University of Wisconsin Yayınlanmamış Doktora Tezi, Wisconsin 1986.
- KUNERALP, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”, (Çev. Münir Atalar), OTAM, S. 7, 1996, s. 497-511.
- LOW, Michael Christopher, “Empire And The Hajj: Pilgrims, Plagues, And Pan-Islam Under British Surveillance, 1865–1908”, International Journal of Middle East Studies, vol. XL/2, 2008, s. 269-290.
- MCNEILL, William H., Plagues and Peoples, Oxford 1976.
- NAGANAWA, Norihiro, “The Hajj Making Geopolitics, Empire, and Local Politics: A View from the Volga-Ural Region at the Turn of the Nineteenth and Twentieth Centuries”, Central Asian Pilgrims Hajj Routes and Pious Visits between Central Asia and the Hijaz, (Ed. Alexandre Papas ve diğerleri), Berlin 2012, s. 168-197.
- PAPAS, Alexandre, “Following Abdurreşîd İbrâhîm, a Tatar Globetrotter on the Way to Mecca”, Central Asian Pilgrims Hajj Routes and Pious Visits between Central Asia and the Hijaz, (Ed. Alexandre Papas ve diğerleri), Berlin 2012, s. 199-221.
- PETERS, F. E., The Hajj: The Muslim Pilgrimage to Mecca and The Holy Places, Princeton 1994.
- SARISAKAL, Baki, Samsun’da Unutulmayan Olaylar, Birinci Kitap, Samsun 2008.
- SARIYILDIZ, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), Ankara 1996.
- SIBGATULLINA, Elfine, “19. ve 20. Yüzyıl Başında Rusya Müslümanlarının Hacca Gidiş Yolları”, Uluslararası Türk-İslam Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, Isparta 2007, s. 521-524.
- YAŞAYANLAR, İsmail, Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1876-1914), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bursa 2015.
- YILDIRIM, Nuran, “İstanbul Boğazı’nda Karantina Uygulamaları”, Yeni Deniz Mecmuası, s. 1, 2016, s. 45-61.
- YILDIRIM, Nuran, “Tersane-i Âmire Fabrikalarında Tebhir Makinesi / Etüv Üretimi ve Kullanımı”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar – Sağlık Tarihi Yazıları 1, İstanbul 2014, s. 437-446.
- YILDIRIM, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul 2010.
- YILMAZ, Özgür, “Karadeniz’in Uluslararası Ticaret’e Açılması ve Trabzon”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. II/7, 2009, s. 359-382.
- YILMAZ, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, İstanbul 2014.
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2012
- Yayıncı: İstanbul Üniversitesi
Sayıdaki Diğer Makaleler
Modern Dönemde Kafkaslarda İşbirliği Modelleri
Geçiş Dönemi Karadağ’ında Siyaset