Milli şef İsmet İnönü dönemi laiklik uygulamaları

Türkiye 'de Millî Şef İsmet İnönü dönemi özellikle İkinci Dünya Savaşı 'nın da etkisiyle sıkıntılı günlerin yaşandığı bir süreçtir. Türkiye savaşa girmemesine karşın, bu süreç, hemen her konuda olduğu gibi ülkenin iç güvenliğini de doğrudan etkilemiştir. Millî Şef yönetimi iç güvenliği sarsacak durumlara gücünü sarf etmeme ve mevcut enerjisini dış savunmaya yönlendirme düşüncesi ile, iç güvenlikle ilgili en ufak hareketlenmeye bile sert tepki vermiştir. Yönetim, bu endişelerin yanı sıra, laikliğin ülkede kökleşmesi için yoğun bir çaba sarfetmiş, Cumhuriyet devrimleri için bir tehdit oluşturabilecek hareketlere karşı tavizsiz bir tutum sergilemiş ve savaşın getirdiği tüm olumsuz şartlara rağmen bu konudaki en küçük oluşumları bile sıkı takip altına almıştır. Bu konuda güvenlik güçlerine büyük bir sorumluluk düşmüştür. Bu makalede, Millî Şef döneminde Türkiye'deki laiklik uygulamaları, devrimlere karşı tehdit oluşturabilecek oluşumlar, faaliyetler ve olaylar, yönetimin bunlar karşısındaki tutumu, Emniyet Genel Müdürlüğü arşivlerinden alınan bilgiler çerçevesinde incelenmeye ve olaylar 'polis ve güvenlik' boyutuyla ele alınmaya çalışılmıştır.

Secularism practices during the reign of national shief (Millî Şef) İsmet İnönü

The reign of National Chief İsmet İnönü (Millî Şef) in Turkey is a troublesome period particularly due to World War II. Although Turkey did not participate in the War, the country faced many challenges to its homeland security as well as to other fields. Therefore, authorities dealt not only with minor domestic incidents in order not to use resources that could be required for a possible war and defense and strictly applied the rules and regulations as to security but also the secularism was taken as priority and the activities and the incidents against the Atatürk Reforms were pursued by law enforcement officers very closely in spite of war threat against Turkey. The law enforcement officers worked hard in this period. So, this article concentrates on the activities and the incidents relating the secularism practices, threats against the Atatürk Reforms, and the attitudes of the Turkish governments. In doing so, many documents from the Turkish National Police archives were employed and the events were explored from "police and security" point of views.

PDF

___

"Ezan 18 yıl Türkçe okundu", Hürriyet (16.6.2000).
"Meclis'te garip bir vaka. İki adam bağıra bağıra Arapça ezan okumaya başladılar." Hürriyet (05.02.1949)
150likler, Kubilay Olayı, Çarşaf-Peçe-Peştemalla Örtünme Sorunları: Polis Arşiv Belgeleriyle Gerçekler, Polis Dergisi, Yayın No: 129, EGM Yayınları, Ankara, 1998.
Akandere, Osman: Millî Şef Dönemi: Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler (1938-1945), İz Yayıncılık, İstanbul, 1998.Akşam (1.3.1933).
Albayrak, Sadık: Türkiye'de Din Kavgası, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1984.
Alkan, Türker: Siyasal Bilinç ve Toplumsal Değişim, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1989.
Altunya, Niyazi: Köy Enstitüleri Sisteminin Düşünsel Temelleri, 3.b., Uygun Basımevi, İstanbul, 2002.
Alyot, Halim: Türkiye'de Zabıta, Tarihi Gelişim ve Bugünkü Durum, Kanaat Basımevi, Ankara, 1947.
Aydemir, Şevket Süreyya: İkinci Adam, Cilt: II, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.
Başaran, Mehmet: Köy Enstitüleri, 3. Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2003
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, [BCA]. Dosya: 86-395,Yer No: 4.36..15; 030.18.01.105.28.20; 030.18.01.107.103.13; 030.18.01.107.80.3; 030.18.01.108.43.9; 030.18.01.85.101.16; 030.18.01.85.77.15; 030.18.01.85.97.17; 030.18.01.86.14.16.
Başgil, Ali Fuat: "Çeyrek Asır Devam Eden Zulüm Devri", Sebilürreşad, C. IV, No. 85, (Ağustos 1950).
Başgil, Ali Fuat: Din ve Laiklik, Yağmur Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 1996.
Bayrat, Mehmet: Köy Enstitüleri ve Köy Edebiyatı, ÖZ-GE Yayınları, Ankara, 2000.
Belge, Murat: "Türkiye'de Günlük Hayat", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: III, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s. 836-860.
Bozdağ, İsmet: Zaferlerle ve Şereflerle Dolu Bir Hayat: Celal Bayar, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1986.
C.H.P. Halkevleri Talimatnamesi, Üçüncü Baskı, Ankara, 1934.
C.H.P. Programının Hükümetçe Tahakkuk Ettirilen Kısımları Hakkındaki Rapor, Ulus Matbaası, Ankara, 1939
Cicioğlu, Hasan: Türkiye Cumhuriyeti'nde İlk ve Orta Öğretim (Tarihi Gelişim), AÜ EBF Yayınları, Ankara, 1985.
Cumhuriyet (05.02.1949).
Cumhuriyet (31.02.1932).
Cumhuriyet Halk Partisi Üsnomal Büyük Kurultay'in Zabtı, (26.12.1938), Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1938.
Çaha, Ömer: "Türkiye'de Resmi Din Anlayışı: Etatokratik Sistemin İnşası", İslamiyat, Vol. IV, No. 4, Ocak 2001, s. 77-89.
Çakan, Işıl: Konuşunuz Konuşturunuz - Tek-Parti Döneminde Propagandanın Etkin Silahı: Söz, Otopsi Yayınları, İstanbul, 2004.
Çeçen, Anıl: Atatürk'ün Kültür Kurumu: Halkevleri, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2000.
Çıkar, Mustafa: Hasan Ali Yücel ve Türk Kültür Reformu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1998.
Daver, Bülent: Türkiye Cumhuriyeti'nde Laiklik, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1955.
Edip, Eşref: "Hakka Arka Çevirenlerin Akıbeti", Sebilürreşad, C. IV, No. 78, (Mayıs 1950), s. 35-36.
Emniyet Genel Müdürlüğü Arşivleri [EGMA, Ankara], D[osya]. 13217-11, K[ardeks]. 1964; D.13217-13, K.3109; D.13217-13, K.3109; D.11215-1, K.56857; D.13216-7; D.13217-3, K.596; D.13217-3, K.595; D.13217-5, K.597; D.13217-8, K.906; D.13217-12, K.287; D.13217-13, K.3109; D.13217-15, K.3118; D.13217-14, K.3119; D.13217-146, K.26563; D.13217-148, K.26602; D.13217-102, K.22892; D.13217-133, K.26572; D.13217-9, K.1999; D. 13217-17, K.3111; D.13217-22, K.3394; D.13217-21, K.3395; D.13217-7, K.593; D.13217-111, K.23756; D.13217-118, K.24949; D.13217-17, K.3111; D.13217-50, K.26884; D.13217-147, K.26562; D.13219-122, K.29448; D.13219-107, K.27219; D.13219-103, K.26941; D.13219-132, K.35124; D.13219-140, K.38097; D.11215-1, K.56857; D.13219-145, K.39028; D.13219-143, K.38875; D.13219-144, K.390; D.13219-150, K.39880; Dosya No: 13219-138, K.37004; D.13219-24, K.896; D.13219-149, K.39409; D.13219-133, K.36252.
Eroğul, Cem: "Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-71", içinde Geçiş Sürecinde Türkiye, (Der. İrvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak), Belge Yayınları, İstanbul, 1992, s. 112-158.
Esenkaya, Ahmet: "İnönü Dönemi Laiklik Politikası (1938-1950)", (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1995).
Eyüboğlu, Sabahattin: Köy Enstitüleri Üzerine, Yeni Gün Haber Ajans Basın ve Yayıncılık, İstanbul, 1999.
Goloğlu, Mahmut: Millî Şef Dönemi (1939-1945), Kalite Matbaası, Ankara, 1974.
Gürtaş, Ahmet: Atatürk ve Din Eğitimi, DİB Yayınları, Ankara, 1982.
Hakikat Dergisi, Başyazı, Sayı: 109 (Ekim 2002), (Çevrimiçi), http://www.hakikat.com/dergi/109/bsvzl0902.html, 11.04.2004.
İsmet İnönü 'nün Maarife Ait Direktifleri, İstanbul Maarif Vekilliği Yayınları Maarif Matbaası, Ankara, 1939.
Jaeschke, Gotthard: Türkiye Kronolojisi (1938-1945), (Çev. Gülayşe Koçak), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990.
Jaeschke, Gotthard: Yeni Türkiye'de İslamcılık, (çev. Hayrullah Örs), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1972.
Kader (05.02.1949).
Karpat, Kemal H.: Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temelleri, Af a Yayıncılık, İstanbul, 1996.
Kısakürek, Necip Fazıl: Son Devrin Din Mazlumları, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 1997.
Kili, Suna -Şeref Gözübüyük: Türk Anayasa Metinleri; Tanzimat'tan Günümüze Kadar, T. İş Bankası Yay., İstanbul, 1957.
Koçak, Cemil: "İkinci Dünya Savaşı ve Türk Basını", Tarih ve Toplum, Cilt: VI, Sayı: 35 (Kasım 1986), s. 29-35.
Koçak, Cemil: "Siyasal Tarih (1923-1950)", içinde Türkiye Tarihi-4, Çağdaş Türkiye: 1908-1980, (ed. Sina Aksin ve diğerleri), Cilt: IV, Cem Yayınevi, İstanbul, 2000, s. 127-211.
Koçak, Cemil: Türkiye'de Millî Şef Dönemi (1938-1945), (Dönemin İç ve Dış Politikası Üzerine Bir Araştırma), Yurt Yayınları, Ankara, 1986.
Kuru, Hanife: "İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye'de Sosyo-Kültürel Atılımlar", T.C. Genel Kurmay Başkanlığı Altıncı Tarih Semineri Bildirileri -1: İkinci Dünya Harbi ve Türkiye (20-22 Ekim 1997 İstanbul), Genel Kurmay Basımevi, 1998, Ankara.
Lewis, Bernard: "Islamic Revival in Turkey", International Affairs, Vol. XXVIII, 1952, s. 38-48.
Lewis, Bernard: Modern Türkiye'nin Doğuşu, (çev. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2007.
Malkoç, Eminalp ve arkadaşları: "Kadıköy Halkevi ve Faaliyetleri: 1935-1951", Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İ.Ü. A.İ.İ.T.E. Yayını, Yıl: 5/2006, SayırlO, s. 105-165.
Mango, Andrew: Türkiye ve Türkler: 1938'den Günümüze, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005.
Mardin, Şerif: Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.
Meriç, Cemil: Bu Ülke, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994. Milliyet (05.02.1949),
Orkun, Hüseyin Namık: "Nazmi Serim, İstihbarat-II: İç İstihbarat", Kitap incelemesi, Polis Dergisi, Yıl: 27, Sayı: 14-325 (1 Mayıs 1941), s. 154-160.
Öymen, Altan: Değişim Yılları, Doğan Kitapçılık, İstanbul, 2004.
Perin, Cevdet: Atatürk Kültür Devrimi, İnkilap ve Aka Kitapevleri, İstanbul, 1982.
Pulur, Hasan: "Arapça ezan Türkçe ezan...", Milliyet (2.12.2004)
Sadak, Necmettin: 'Gençliği tarih, coğrafya ve siyasete ters düşen İslamcılık, Turancılık ve Irkçılığa karşı koruyalım.!" Akşam (17 Mayıs 1944).
Sebilürreşad, C. XIII, Sayı: 284,1959.
Soysal, İlhami: "Mezhepler/Tarikatlar", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: V, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s. 1365-1373.
TBMM. Tutanak Dergisi, C. XVI, Dönem: 8, 1949.
Tan (2 Temmuz 1940).
Tarihe Bin Canlı Tanık, "Taş taşa değmeyince duvar olmaz", İçimizden Biri Ahmet Kaya, Milliyet-Pazar (10.8.2004).
Tasviri Efkâr (14 Haziran 1941); (30 Ocak 1943).
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre VI, İçtima: 2,1 Teşrinisani 1941, Cilt: 22.
Toker, Metin: Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1970.
Tonguç, İsmail Hakkı: Canlandırılacak Köy, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1947.
Toprak, Binnaz: "Dinci Sağ", içinde Geçiş Sürecinde Türkiye, (Der. İrvin Cemil Schick ve E. Ahmet Tonak), Belge Yayınları, İstanbul, 1992, s. 237-254.
Tunaya, Tarık Zafer: İslamcılık Cereyanı, Baha Matbaası, İstanbul,1962.
Tuncay Mete: "Tek-Parti Döneminde Basın", Tarih ve Toplum, Cilt: VII, Sayı: 37 (Ocak 1987), s. 48-49.
Türköne, Mümtaz'er: Modernleşme, Laiklik ve Demokrasi, Ark Yayınevi, Ankara, 1994.
Uğur, Necdet: İsmet İnönü, Yapı-Kredi Yayınları, İstanbul, 1995.
Yeni Sabah (3 Ocak 1941).
Yılmaz, Mustafa: "Cumhuriyet Döneminde Bakanlar Kurulu Kararı İle Yasaklanan Yayınlar 1923-1945", Kebikec. Yıl: 3. Sayı: 6,1998, s. 53-80.