İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİNİN İKTİSADİ BOYUTU (1939-1945)

1939’da patlak veren İkinci Dünya Savaşı, Türkiye’nin 1930-39 arasında uyguladığı korumacı/devletçi politikalarının sekteye uğramasına yol açtı. Türkiye, Avrupa başta olmak üzere pek çok ülke üzerinde ciddi tahribat bırakan bu savaşa fiili olarak katılmamakla beraber, savaş ekonomisini uygulamaya mecbur kaldı. Diğer taraftan ülke nüfusunun ciddi bir bölümünü oluşturan erkek işgücünü silahaltına alan Türkiye, arz daralması yaşadı ve tüketim talebini karşılayamadı. Enflasyonist bir ortamın doğmasına yol açan ekonomik abluka, askeri harcamalar ve seferberlik gibi sıradışı unsurlar, ülke ekonomisini temelinden sarstı. Savaş başında tarafsızlığını ilan eden ABD ise, hem Alman zaferlerinden doğan Atlantik, hem de Japon politikalarının gösterdiği Pasifik tehdidi karşısında silahlanmaya hız verdi. Bu doğrultuda Türk-Amerikan ilişkilerinin ana yörüngesini askeri ve iktisadi gelişmeler teşkil etti. Savaş ekonomisinin yarattığı ortamın etkisiyle ABD ile hemen her alanda ticari ilişkiler yoğunlaştı ve ordu malzemeleri ağırlıklı olarak ABD’den temin edildi. Zirai, sanayi, sağlık ve hizmet gibi tüm sektörlerin ihtiyacı yine ABD ile ilişkilerde önemli yer tuttu. Gerçekleştirilen yardım anlaşmalarıyla perçinleşen Türk-Amerikan ilişkileri, uzun süreli ve ciddi bir kopukluk yaşamadı. Savaş döneminde yaşanan ikili ilişkilerin iktisadi düzeyi, savaş sonrası gerçekleşecek olan büyük çaplı yardım ve antlaşmaların da temelini oluşturdu. Bu çalışmada, Türkiye ile ABD arasında yaşanan iktisadi/ticari ilişkilerin II. Dünya Savaşı boyunca hangi düzeyde yürütüldüğü, ilişkilerin iktisadi niteliği ve diplomatik gelişmelere yaptığı etkiler arşiv belgeleri ışığında tetkik edilecektir.

THE ECONOMİC DİMENSİON OF TURK-AMERİCAN RELATİONS İN THE SECOND WORLD WAR (1939-1945)

The Second World War, which broke out in 1939, caused in the interruption of the protectionist / statist policies implemented by Turkey between 1930-39. Even though Turkey did not actually participate in this battle, which caused serious damage to many countries, especially Europe, it was obliged to implement the war economy. These developments, which created an inflationary environment, and extraordinary factors such as economic blockade, military spending and mobilization have shaken the foundation of the country's economy. In response to both the Atlantic threat posed by German victories and the Pacific threat posed by Japanese policy, the United States, which declared neutrality at the start of the war, has increased its weaponry. Accordingly, economic and military developments formed the main trajectory of Turkish-American relations. With the effect of the environment created by the war economy, commercial relations with the United State have intensified in almost every field, and army materials were mainly supplied from the United State. The need of all sectors such as agriculture, industry, health care and service also occupied an important place in relations with the United State. Turkish-American relations, riveted by aid agreements, have not suffered a prolonged and serious disconnect. The economic level of bilateral relations experienced during the war was also the basis for large-scale asistance and treaties that would take place post-war. The degree at which Turkey and United States engaged economic/trade connections during Second World War, the economic nature of the interactions, and their effects on diplomatic developments will be analyzed in light of archive records in this study.

PDF

___

Foreign Relations of the United States Diplomatic Papers, (FRUS)
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
Maliye Bakanlığı BÜMKO, Bütçe Gider ve Gelir Gerçekleşmeleri (1924-1995), Ankara: 1995/5, 1995.
TBMM Zabıt Ceridesi
Akalın, Cüneyt. “Varlık Vergisine Yabancı Tanıklar”, Mülkiye Dergisi. 29, (2014): 159-182. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mulkiye/issue/247/1120. Erişim 03.07.2021.
Akbaş, Zafer., Ahmet Hüsrev Çelik, Melih Duman, “İkinci Yüzyılında İşbirliği ve Çatışma Sarmalında Türk-Amerikan İlişkileri”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. 13(19), (2019), 2226-2258. https://doi.org/10.26466/opus.532884. Erişim 08.04.2021
Armaoğlu, Fahir. “Amerikan Belgelerinde Lozan Konferansı” Belleten. LV (1991): 483-528. https://belleten.gov.tr/tammetin/2192/tur. Erişim 06.04.2021.
Armaoğlu, Fahir. “Atatürk Döneminde Türk-Amerikan İlişkileri”, ATAM Dergisi. XIII/38, (1997): 632-639. https://www.atam.gov.tr/atam-dergisi/ataturk-arastirma-merkezi-dergisi-cilt-xiii-temmuz-1997-sayi-38. Erişim 05.04.2021.
Armaoğlu, Fahir. “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. 13(2), (1958): 139- 179. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000365. Erişim 20.04.2021.
Armaoğlu, Fahir. 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914). Ankara: TTK Yayınları, 1999.
Armaoğlu, Fahir. Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri. Ankara: TTK Yayınları, 1991.
Arslan, Gürbüz. “Diplomatik İlişkilerin Kesilmesinden Stratejik Ortaklığa Giden Süreçte Türk-Amerikan İlişkileri (1917- 1945)”, Vakanüvis, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. 3 (2018): 1-50. https://dergipark.org.tr/tr/pub/vakanuvis/issue/40363/482529#article_cite. Erişim 05.04.2021
Arslan, Mahmut. “2. Dünya Savaşı ve Türkiye’de Savaş Ekonomisi”, Aydın Toplum ve İnsan Dergisi. 2(2), (2016): 1-14.
Ataç, Kaan Kutlu. “2. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Tehdidi ve Türkiye (1945-1946)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. 13(25), (2017): 182-212.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. C. 1, Ankara: Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1961.
Avcı, Ayşegül. American Propaganda in Turkey As Economic Military And Cultural Warfare Against Germany During The Second World War. Masters Thesis, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
Aydemir, Şevket Süreyya. İkinci Adam 1938-1950. Cilt II. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2011.
Barlas, Dilek. Etatism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in An Unceatin World 1929-1939. Brill Academic Publishers, 1998.
Black, Jeremy. Ed. Dretnot, Tank ve Uçak: Modern Çağda Savaş Sanatı (1815-2000). Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
Boratav, Korkut. Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
Bulut, Semih. Atatürk Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri (1923-1938). Ankara: AAM Yayınları, 2010.
Churchill, Winston. The Grand Allience. Newyork: Rosetta Books LLC, 2002.
Çalık, Ramazan. “Türk-Alman İlişkileri”, Türkler. XVI, 2002.
Dağcı, Gül Tuba, Kaan Diyarbakırlıoğlu. “Turkish Foreign Policy during Adnan Menderes Period”, Alternatives Turkish Journal of International Relations. 12 (1), (2013): 18-31. https://dergipark.org.tr/tr/pub/alternatives/issue/1689/20864. Erişim 10.06.2021
Darby, Michael R. “Three and a Half Million U.S. Employees Have Been Mislaid: Or, an Explanation of Unemployment, 1934- 1941”, Journal of Political Economy. 84(1), (Feb.1976): 1-16.
Edwards, A.C. “The Impact of the War on Turkey”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs-1944. XXII(3), (Jul. 1946): 389-390.
Erhan, Çağrı. “Avrupa’nın İntiharı ve İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Temel Sorunlar”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 51(1), 1996, 259-273. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001889. Erişim 20.06.2021.
Erhan, Çağrı. Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri. Ankara: İmge Kitabevi, 2001.
Gencer, Ali İhsan, Ali Fuat Örenç, Metin Ünver. Türk-Amerikan Silah Ticareti Tarihi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2008.
Grew, John. İlk ABD Büyükelçisinin Türkiye Hatıraları, Atatürk ve İnönü. Çev. Muzaffer Aşkın. Çağdaş Matbaacılık, 2000.
Hanioğlu, M. Şükrü. A Brief History of The Late Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Pres, Princeton and Oxford, 2008.
Hobsbawn, Eric. Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı. Çev. Yavuz Alogan. İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1996.
Julien, Claude. Amerikan İmparatorluğu. Çev. Tahsin Saraç, Aysel Gülercan, Ankara: Hitit Yayınları, 1969.
Kamrava, Mehran. The Modern Middle East. California: University of California Pres, 2005.
Karakaş, Nuri. “Amerikan Ödünç Verme ve Kiralama Yardımlarında Türkiye”, Tarih İncelemeleri Dergisi. XXIV/1, (2009), 21- 52. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/issue/5058/68966. Erişim 25.05.2021.
Karakaş, Nuri. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Krom Satışı ve Müttefik Politikaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi. XXV(2), (2010): 447-482. https://dergipark.org.tr/tr/pub/egetid/issue/5061/69026, Erişim 20.09.021.
Karakaş, Nuri. Türk-Amerikan Siyasi İlişkileri (1939-1952). Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2008.
Karluk, Rıdvan. Türkiye Ekonomisi Tarihsel Gelişim, Yapısal ve Sosyal Değişim. İstanbul: Beta Yayınları, 1997.
Kaynar, Ayşegül Kars, İhsan Seddar Kaynar. “ABD-Türkiye İlişkilerinin Gelişiminde “Ödünç Verme ve Kiralama Anlaşması”, Current Debates in International Relations & Law: Current Debates in Social Sciences Series. 24, (2018): 109-120.
Keyder, Çağlar. Toplumsal Tarih Çalışmaları. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1983.
Keyder, Çağlar. Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
Koçak, Cemil. Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945). C.I. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
Koçak, Cemil. Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945). C.2. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
Koloğlu, Orhan. “Türk’le Amerikalının Tanışması”, Tarih ve Toplum. 28(163), (1997): 16-25.
Köprülü, Orhan F. “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri”, Belleten. LI, (1987): 927-947. https://belleten.gov.tr/tammetin/1979/tur. Erişim 03.04.2021.
Kurat, Akdes Nimet. Türk Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959). Ankara: Doğuş Matbaası, 1959.
Kurat, Yuluğ Tekin. “İkinci Dünya Savaşı’nda Türk-Alman Ticaretindeki İktisadi Siyaset”, Belleten. XXV(97). (1961): 95-103. https://belleten.gov.tr/sayi/242, Erişim 20.09.2021.
Millman, Brock. “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eastern Studies. 31/3, (Jul. 1995): 483-508.
Milward, Alan S. The Economic Effects of The World Wars On Britain, Economic History Society. London: Macmillan, 1970.
Nas, Tevfik F. Tracing the Economic Transformation of Turkey From The 1920’s To Eu Accesion. Lıeden Boston: Martinus Nıjhoff Publishers, 2008.
Neumark, F. “Türjkiye İktisadiyatı: 1939-1940 Senelerinde Türkiye Dış Ticareti”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası. 2, (2012): 412-418.
Oran, Baskın. Ed. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. C.1. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Ortayli, İlber. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi. 14, (1981): 87- 96.
Öner, Erdoğan. “Cumhuriyet Dönemi Türk Bütçeleri (1924-1993)”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları. 36, (1994): 1- 44.
Önsoy, Murat. The World War Two Allied Economic Warfare: The Case of Turkish Chrome Sales. Germany: Masters Thesis, Friederich Alexander University, 2009.
Özgiray, Ahmet. “Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Siyasi İlişkiler (1923-1938)”, AAM Dergisi. 15/43, (1999): 55. https://www.atam.gov.tr/atam-dergisi/ataturk-arastirma-merkezi-dergisi-cilt-xv-mart-1999-sayi-43. Erişim 07.04.2021.
Özlü, Hüsnü. İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türkiye’de Savunma Sanayii’nin Gelişimi 1939-1990. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilâp Tarihi Enstitüsü, 2006.
Sander, Oral. Türk Amerikan İlişkileri 1947-1964. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1979.
Sander, Oral, Kurthan Fişek. ABD Dışişleri Belgeleriyle Türk-ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (1829-1929). İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1977.
Satış, İhsan. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı-Amerika Silah Ticareti”, History Studies. (3), (2011): 295-311. http://dx.doi.org/10.9737/hist_318. Erişim 16.09.2021.
Sınger, Morris. The Economic Advence of Turkey 1938-1965. Ankara: Turkish Economic Society Publication, 1971.
Soysal, İsmail. “Türk Amerikan ilişkilerinin Ana Çizgileri”, Belleten. XLI (1977): 265. https://belleten.gov.tr/tam-metinpdf/1456/tur. Erişim 05.05.2021.
Sümer, Gültekin. “Amerikan Dış Politikasının Kökenleri ve Amerikan Dış Politik Kültürü”, Uluslararası İlişkiler. 5/19, (2008): 119-144. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uidergisi/issue/39261/462366#article_cite. Erişim 01.07.2021.
Şener, Mustafa. “Burjuva Uygarlığının Peşinde”, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat.(içinde), Ed. Gökhan Atılgan vd. İstanbul: Yordam Kitap, 2015, 203-231.
Temizer, Abidin, M. Selçuk Özkan, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Krom Ticaretinin Siyasi ve Ekonomik Sonuçları”, Studies of the Ottoman Domain. 3/4, (2013): 1-17. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ohsc/issue/11013/131735#article_cite. Erişim 28.06.2021.
Tezel, Yahya S. Cumhuriyet Dönemi’nin İktisadi Tarihi (1923-1950). Ankara: Yurt Yayınları, 1982.
Tokgöz, Erdinç. Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2004). Ankara: İmaj Yayınları, 2004.
Trask, R.R. The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939. Minneapolis: The University of Minnesota Pres, 1971.
Turgay, A. Üner. “Ottoman-American Trade During The Nineteenth Century”, The Journal Of Ottoman Studies, III (1982): 189- 246. https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10974/131336. Erişim 18.09.2021.
Ülman, Haluk. Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947). Ankara: Sevinç Matbaası, 1961.
Ünlüönen, Kurban. “Cumhuriyet Dönemi Devlet Borçları”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 4(4), (1988): 313-335. https://dergipark.org.tr/tr/pub/duhfd/issue/22983/246304. Erişim 28.05.2021.
Ünver, Metin. “Teknolojik Gelişmeler Işığında Osmanlı-Amerikan Silah Ticaretinin İlk Dönemi”, Tarih Araştırmaları Dergisi. 32(54), (2013): 195-220. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000560. Erişim 16.09.2021.
Yaşar, Ercan vd. Seçilmiş Göstergelerle Türkiye Ekonomisi-Geçmişten Günümüze. Ed. Yavuz Odabaşı, Zeki Yılmaz. Kütahya: Academia Yayınevi, 2016.
Yüksel, Yurdagül. “Atatürk ve Roosevelt”, ATAM Dergisi. XV/44, (1999): 777-784. https://www.atam.gov.tr/atamdergisi/ataturk-arastirma-merkezi-dergisi-cilt-xv-temmuz-1999-sayi-44. Erişim 25.06.2021.