XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA BAĞDAT VİLAYETİ'NDE MEYDANA GELEN İSYANLAR VE EŞKIYALIK HAREKETLERİ

I. Süleyman'ın Irakeyn Seferi sonunda ele geçirilen topraklar üzerinde Bağdat Vilayeti kuruldu. Bağdat Vilayeti, Osmanlı açısından önemli olduğu kadar, Safeviler açısından da önemli bir yere sahipti. Bu nedenle Safeviler, Osmanlı'ya kaptırdıkları Bağdat ve çevresindeki toprakları bir an önce geri alma arzusundaydılar. Safeviler bu emellerini gerçekleştirebilmek için de Bağdat Vilayetinde bulunan ve kendileri ile aynı mezhebe mensup olan Kızılbaşlardan istifadeye çalıştılar. Bu iş birliğinin öncelikli amacı Bağdat'taki Osmanlı otoritesini sarsmaktı. Bunu başarabilmek için de şekaveti bir yöntem olarak kullandılar. İdari ve askerî hizmetlere kimliklerini gizleyerek sızan Kızılbaş kökenli görevliler, fırsat buldukça halka yönelik zulüm ve şekavetlerde bulunarak vilayet düzenini bozmaya çalıştılar. Bağdat Vilayetinde isyan ve şekavete yol açan bir diğer önemli sorun da vilayet içerisinde oldukça yoğun aşiret varlığının bulunmasıydı. Aşiretler devlete bağlı gibi görünseler de aşiret beyleri her zaman için aşiret çıkarlarını önde tutmaları nedeniyle, vilayet içerisinde otorite boşluğu bulduklarında şekavet veya isyan edebilmekteydiler. Bazen de saf değiştirerek Safevilerle iş birliği yapabilmekteydiler. XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan isyan ve şekavetler nedeniyle Bağdat vilayetinde tam anlamıyla bir istikrarın sağlanması bir türlü mümkün olamamıştır.

THE BRIGANDAGE AND REBELLION MOVEMENTS IN BAGHDAD PROVINCE IN THE SECOND HALF OF THE XVI TH CENTURY

After the expedition named Irakeyn of the Suleiman the First Baghdad Province was established on the lands was seized. Baghdad province, as it is important for the Ottomans, was also has a great importance for the Safavids. Therefore, the Safavids, were in a desire to get back Baghdad and the surrounding lands they lost to the Ottoman as soon as possible. Safavid in order to realize these aspirations, they tried to benefit from the people called Kızılbaş in Baghdad province who had the same sectarian with them. The primary objective of this collaboration was to undermine the Ottoman authority in Baghdad. They also used brigandage as a method to achieve their objective. Hiding their identities, the Kızılbaş officials leaked in to administrative and military services and tried to disrupt public order whenever they had chance and persecuted the people in the province. Another reason of brigandage and rebellion in Baghdad province was a quite dense presence of tribes in the province. Because of they giving priority to the interests of the tribes, although the tribal lords look loyal to the state, sometimes the rebelled and contributed in brigandage activities when the authority of the state becomes weak in the province. Sometimes they could aboutface and could collaborate with Safavids. Because of these rebellion and brigandage events occurred in the second half of the XVIth century stability never could ensured completely in Baghdad Province.

PDF

___

1. Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA).
6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565), (1995). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
12 Numaralı Mühimme Defteri I (978-979/1570-1572), (1996). Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
KK, Ruus, nr. 262.
Mühimme Defteri (MD), nr. 5, 6, 7, 12, 14, 19, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 40, 46, , 51, 55, 60, 64, 70.
Mühimme Zeyli Defteri (MZD), nr. 3
Maliyeden Müdevver Defter (MAD), nr. 563.
Tapu Tahrir (TD), nr. 1028, 1049.
2. Kaynak, İnceleme ve Araştırma Eserleri
Açıkyıldız, B. Ş. (2015). Ezidiler. (çev. Zülal Kılıç). İstanbul: Alfa Yayınları.
Akdağ, M. (1999). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası celalî isyanları. Ankara: Barış Yayınları.
Akdağ, M. (1947). Yeniçeri ocak nizamının bozuluşu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, V (3), 291-306.
Celâl-zâde Mustafa Çelebi. Tabakâtü'l-memâlik ve derecetü'l-mesâlik. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. No. 5997.
Gelibolulu Mustafa Ali. (2014). Nusret-nâme. (haz. H. Mustafa Eravcı). Ankara: TTK Yayınları.
Gülcü, E. (1999). Osmanlı idaresinde Bağdat (1534-1623). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gündüz, A. (2003) Osmanlı idaresinde Musul (1523-1639). Elazığ: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayını.
Kahveci, G. (1988). 29 numaralı mühimme defteri (984/1576) (tahlîl-özet-transkripsiyon). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karataş, O. (2010). 3 numaralı mühimme zeyli rebiülevvel-cemaziyelevvel 984/Haziran-Ağustos 1576 (s.176-351). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Kerslake, C. J. (1993). Celâlzâde Mustafa Çelebi. TDVİA., C. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını.
Küpeli, Ö. (2010). Irak-ı Arap'ta Osmanlı-Safevi mücadelesi (XVI-XVII. yüzyıllar). History Studies Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Ortadoğu Özel Sayısı, 227-244.
Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Nacak, S. (2011). 34 numaralı mühimme defteri (h. 986/ m. 1578) transkripti ve değerlendirmesi (164-326 sayfaları arası). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Nazmi-zâde Murteza, (2014). Gülşen-i hulefâ Bağdat tarihi 762-1717. Ankara: TTK Yayınları. Özbaran, S. (1971). XVI. yüzyılda Basra Körfezi sahillerinde Osmanlılar Basra Beylerbeyliği'nin kuruluşu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (25), 51-65.
Sahillioğlu, H. (1990). Osmanlı döneminde Irak'ın idarî taksimatı, Belleten, (çev. Mustafa Öztürk), LIV (211), 1233-1257.
Selânikî Mustafa Efendi, (1989). Tarih-i Selânikî (971-1003 /1563-1595) I. (haz. Mehmet İpşirli). İstanbul: TTK Yayınları.
Şeref Han (2015). Şerefnâme I. (Farsçadan çev. Abdullah Yegin). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Torun, M. (2014). III numaralı (H. 983-984/M. 1575-1576) tarihli mühimme zeyli defterinin transkripsiyon ve değerlendirilmesi (S. 1-175). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devleti teşkilatından kapıkulu ocakları I. Ankara: TTK Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı tarihi II. Ankara: TTK Yayınları.
Üzümcü, H. (2015). Niyazî ve Zafer-Nâme-i Ali Paşa. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 105-120.