Rumkale Kazası Zaviyeleri

Bu çalışmada Osmanlı dönemi arşiv kaynakları esas alınarak Rumkale Kazası dâhilindeki zaviyeler ele alınmaktadır. Rumkale Kazası’nın tarihi coğrafyası genel olarak Şanlıurfa’nın Halfeti ve Gaziantep’in Araban ile Yavuzeli ilçelerinin bugünkü sınırlarına tekabül etmektedir. Vakıf atamalarını içeren hurufat defterleri, vakıfların harcamalarını gösteren muhasebe bilançoları ve yerel mahkemelerin kayıtlarını ihtiva eden şeriyye sicilleri, vakfiyeleri bulunmayan zaviyeler için temel kaynaklardır. Bu kaynaklar, birçoğu zamanla unutulmuş bazı zaviye isimleri ve tarihi süreçteki işlevleri hakkında kısa bilgiler edinmeye imkân vermektedir. Rumkale’de isimleri tespit edilen Sa‘d bin Ebi Vakkas, Payam Hatun, Şeyh Kureyş, Sa‘dü’l-Kureyş, Şeyh Mehmed, Şeyh Ebubekir, Sübhan Dede ve Şeyh Şerafeddin zaviyeleri bunlar içinde öne çıkanlardır. Zamanla geleneksel dini inanışların merkezi haline gelen bu zaviyelerden ayakta kalanlar günümüzde şifa için ziyaret edilen birer mekân haline dönüşmüştür. Zaviyelere dair arşiv kayıtlarının çoğu vakıflarına ilişkindir. Vakıf kaynakları, zaviyelere ismi verilen şahsiyetlerin tarihi kimliğini belirlemek için yetersiz kalmaktadır. Bu durum Rumkale bölgesindeki çoğu zaviyenin kuruluş dönemini ve bağlı olduğu tasavvufî düşünceyi tespiti zorlaştırmaktadır. Fakat hem zaviyelere hem de vakıflarına yapılan görevli atamaları, bu mekânların tarihi süreçteki dinî ve sosyal hizmetlerin çerçevesi için bilgi sağlamış olmaktadır. Zaviyelere tahsis edilen malî imkânlar, bu müesseselerin asırlar boyu ayakta kalmasında büyük role sahiptir. Birçok zaviyenin gelirleri arasında çevre yerleşimlerin hasılatı bulunması, kuruluş devrindeki malî gücü ve sosyal etkisi hakkında bir fikir vermektedir. Fakat zamanla kuruluş dönemindeki işlevinden uzaklaşan çoğu zaviyenin XIX. yüzyılda mütevelliden ibaret kalan vakıflar haline gelerek temel fonksiyonunu kaybettiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Rumkale, Zaviye, Türbe, Vakıf

Rumkale District Zawiyas

PDF

___

BŞS. (Birecik Şeriyye Sicili, defteri), Defter: 425, 426, 431.
BOA, A.DVN. (Sadaret, Divan Kalemi Evrakı), 132-100.
BOA, A.MKT.UM. (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı), 344-47-3.
BOA, AE. SABH.I. (Ali Emiri, Abdülhamid I), 166-11160; 250-16735.
BOA, AE. SAMD.III. (Ali Emiri, Ahmed III), 106-10494.
BOA, AE. SMHD.I. (Ali Emiri, Mahmud I) 138-10212.
BOA, Ev. d. (Evkâf Defterleri) 12373, 15803, 16237, 18274.
BOA, İE.EV. (İbnülemin, Evkâf) 31-3558. BOA, MAD. (Maliyeden Müdevver defter), 4700.
VGMA (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi), Vakfiye Kütük defterleri 2150-1, 2150-2.
VGMA, HD. (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Hurufat Defterleri) 550, 1087, 1088, 1090, 1091, 1095, 1096, 1117, 1119, 1128, 1139, 1140, 1158.
1307 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi. İSAM Kütüphanesi.
1312 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi. İSAM Kütüphanesi.
1320 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi. İSAM Kütüphanesi.
Akkuş, M. (1999). Dede Garkunzâdeler. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. I/2. 21-31.
Bayhan, A. A. (2010). Güneydoğu Anadolu Kalelerinde Memlüklü İzleri. XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 11-15 Eylül 2006), Ankara: Türk Tarih Kurumu, III, 711-728.
Baykara, T. (1988). Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş, I: Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
Demir, İ. (2020). Hurufat Defterlerine Göre Biretü’l-Fırat (Birecik) Kazası Vakıfları. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
Erel, C. (1999). Birecik Merkez Bucağı, Dorucak (Şeyh Bekir Köyü) Türbesi. Birecik Halfeti, Bozova, İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları. Ed. Aynur Durukan. Ankara. 223-225.
Karakaş, M. (2017). Urfa’da Tasavvuf İzleri. Şanlıurfa: Şurkav Yayınları.
Karakoç, A. (2010). Şanlıurfa Adak ve Ziyaret Yerleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kazıcı, Z. (2003). Osmanlı Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Bilge Yayınları.
Lawrence, T. E. (1947). Orintal Assembly. Ed. A. W. Lawrence. London: Williams and Norgate Ltd.
Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler (Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme). Vakıflar Dergisi. 12, 247-269.
Ocak, A. Y. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Öğüt, T. (2013). 18-19. YY’da Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Taş, K. (2019). Seyyid Mahmud-ı Kebir’in (Kureyş) Seyyid Mahmud Hayrani ve Derviş Bey Beyaz/Gevr ile Tarihi Bağı. Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR). 6/43, 3248-3260.
Taş, Y. (2019). Osmanlı Döneminde Urfa’da Sosyal Hayat (Mahkeme Kayıtlarına Göre 1850-1900). İstanbul: Hiper Yayın.
Taş, Y. (2021). Tanzimat Döneminde Rumkale Kazası’nda Aşk Töre ve İhtida Üçgeninde Bir Kız Kaçırma Hadisesi. History Studies. 13/3. 987-1007.
Tenik, A. (2011). Tekke ve Zaviyeler. Geçmişten Günümüze Şanlıurfa’da Dini Hayat. Ed. Yusuf Ziya Keskin, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 195-210.
Üner, M. E. (2012). Şeyh Müslüm Zaviyesi. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 28. 151-169.
Yalçın, A.-Yılmaz, H. (2002). Kureyşan Ocağı Hakkında Bazı Yeni Bilgiler. Hacı Bektaş Veli Dergisi. 23. 9-24.
Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Yılmaz, A. (2000). XVI. Yüzyılda Bir Güney-Doğu Anadolu Kasabası: Rumkale Şehri. Türk Dünyası Araştırmaları. 124. 197-208.