Padişah, Vakıf ve Hayırseverlik

İslam toplumlarında hayırseverlik girişimleri her bölgede görülmekle birlikte, özellikle yapılan faaliyetlerin önemi bakımından padişahların, hanedan üyelerinin ve yönetici zümrenin yapmış olduğu işlerin, diğerlerine göre daha kapsamlı ve büyük olduğu dikkati çekmektedir. Osmanlı devrinde hayırseverliğin sadece vakıflar boyutu göz önüne alındığında, bu tür faaliyetlerin otuzbeşbinden fazla kuruluşla karşımıza çıkmış olması, toplumdaki iyilik yapma anlayışının ne kadar yayıldığını ortaya koymaktadır. Osmanlı toplumunda insanlara faydalı eserler ortaya koyabilmek için kişileri birbirleriyle yarışmaya iten sebepler kadar, hayırseverliği sistemli bir şekilde yönlendirenlerin de bilinmesi gerekmektedir. Toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan hayır faaliyetlerinin nasıl yorumlanması gerektiği ve iyiliklerden beklenen temel faydaların neler olduğu bu çalışmada ortaya konacaktır. Bir anlamda burada hayırseverlerin yaptıkları iyilikler karşılığında beklentilerini ve bunların toplumda gördüğü faydalardan bahsedilecektir. Kısacası bu çalışma padişahlar, hanedan mensupları ve askerî sınıf mensuplarının sadaka veya vakıf kurmaya yönelik insansever/filantropik davranışlarının kökenlerini ve amaçlarını ele alacaktır.

Sultan, Waqf and Charity

Though beneficial activities are witnessed in every region of the Islamic societies, it is obvious that those done by the sultans, the members of the ruling house and the administrative class, especially in terms of the significance of the afore-mentioned activities, have wider scope than the others. That those kinds of activities, when considered only the dimension of waqfs, have been realized with more than thirty-five thousand institutions has proved how much this type of understanding spread around the people. Those organizing the act of charity systematically have to be known as well as the causes that drive people in the Ottoman society to compete with other to be able to do favour for the others. In this study I have tried to put forward how those activities done for the good of the society are to be evaluated and what the fundamental uses of them are. In other words I have discussed the hopes of the beneficent for their goodness and the rewards they got. Shortly, I have argued out the basic causes of philanthropic activities and aims of the sultans, members of the dynasty and the military class.

Keywords:

Ottoman, sultan, waqf charity,

PDF

___

Aygün, Necmettin , “Dinî Hizmetlerin Gerçekleşmesinde Devletin Rolü Üzerine Bazı Tespitler; Osmanlı Dönemi Doğu Karadeniz Örneği”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 22/Güz 2007, Ankara 2009, s. 61-82.
Barkan, Ömer L., “Vakıfların Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Kullanılmasında Diğer Şekiller”, Vakıflar Dergisi I, Ankara 1942, s. 354- 365.
Barkan, Ömer L., “Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi II, Ankara 1942, s. 279- 304.
Barkan, Ömer L, “Toprak Vakıflarının İdârî- Mâlî Muhtariyeti Meselesi”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi I, 1941- 1942, Ankara 1944, s. 11- 25.
Barkan, Ömer L, “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İÜİF. Mecmuası XXIII, no.1- 2, 1962- 1963, İstanbul 1963, s. 239- 296.
Barkan, Ömer L,-E. Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defterleri (953/1546 Tarihli), İstanbul: Baha Matbaası, 1970.
Çizakça, Murat, Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları, İstanbul, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, 2000.
Deguilhem, Randı, “ Waqf in the Ottoman Empıre to 1914”, The Encyclopaedia of Islam XI, Leiden-Brill, 2002, pp. 87-92.
Demirel, Ömer. “Sivas Mevlevîhânesi ve Mevlevî Şeyhlerinin Sosyal Hayatlarına Dair Bazı Tespitler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (Özel Sayı), 1996, s.217-224.
Demirel, Ömer, Osmanlı Vakıf- Şehir İlişkisine Bir Örnek: Sivas Şehir Hayatında Vakıfların Rolü, Ankara: TTK Yayınları, 2000.
Derviş Ahmed Aşıkî, Aşıkpaşazâde Tarihi, İstanbul, Mostar Yayınları, çev. Cemil Çiftçi, 2008.
Eton, William, 19. Yüzyıl Başında Osmanlı İmparatorluğu, (çev. İbrahim Kapaklıkaya), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009.
Farabî, El- Medînetü’l- Fâdıla, (çev. Ahmet Arslan), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
Güler, Mustafa, Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları(16. ve 17. yüzyıllar), İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2011.
Hoexter, Miriam, “Waqf Studies in the Twentieth Century: The State of the Art”, Journal of the Economic and Social History of the Orient 41/4, Leiden, 1998, p. 474- 495.
İnalcık, Halil, “Istanbul: An Islamic City”, Journal of Islamic Studies I, İstanbul, 1990, p. 1- 23.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I(1300- 1600), (çev. Halil Berktay), İstanbul: Eren Yayınları, 2000
İpşirli, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti Tarihi I, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı, ed. E. İhsanoğlu, Feza Gazetecilik, İstanbul,1999, s. 139-282.
İpşirli, Mehme, Tarih-i Selânikî, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
Köç, Ahmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ümerâ Vakıfları ve Kentsel Gelişim: Mahmud Paşa Vakıfları ve Ankara Örneği, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009.
Köç, Ahmet, “Mevlevîler ve Devlet: Ankara Mevlevîhânesi Örneği (Ekonomik Statü, Vakıflar ve Yönetim), Belleten LXXVI-sayı 276, Ankara: TTK Yayınları, 2012, s. 527- 552.
Konyalı, İ. Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleri ile Konya Tarihi, Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1964.
Köprülü, Fuad, “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, VD, II, Ankara 1942, s. 1- 36
Menavino, Giovan Antonio, Türklerin Hayatı ve Âdetleri Üzerine Bir İnceleme, (çev. Harun Mutluay), İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
Pierce, Leslie P., The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, New York: Oxford University Press, 1993.
Önder, Mehmet: “Konya›da Mevlana Dergâhı Merkez Arşivi ve Mevlevîhâneler”, Osmanlı Araştırmaları XIV, İstanbul, 1994, s. 137- 151.
Öz, Mehmet, “Merkeziyetçi İmparatorluğu Doğru Fatih Devrinde Siyasi ve Sosyal Değişmeler”, Türk Yurdu 190, Ankara, 2003, s. 28- 31.
Özcan, Abdülkadir, Hadâiku’ş-Şakāik (önsöz ve indeks ile tıpkıbasım), İstanbul, 1989.
Özcan, Abdülkadir, “Osmanlı Askerî Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti Tarihi I, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunun 700. Yılı Armağanı, ed. E. İhsanoğlu, Feza Gazetecilik, İstanbul,1999, s. 337- 371.
Öztürk, Nazif, “Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları”, Osmanlı V, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 33- 43.
Öztürk, Nazif,“Osmanlı Döneminde Vakıflar”, Genel Türk Tarihi VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 373- 396.
Pamuk, Şevket, “Osmanlılarda Para ve Enflasyon”, Cogito 19, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999, s.179-189.
Peters, R., “Waqf”, The Encyclopaedia of Islam XI, Leiden- Brill 2002, pp. 59- 63.
Sabev, Orhan, “Tales of Ottoman Book Theft” Journal of Ottoman Studies 29, İstanbul, 2007, s. 173- 201.
Sınger, Amy, İyilik Yap Denize At: Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik, (çev. Ali Özdamar), İstanbul:Kitap Yayınevi, 2011.
Sınger, Amy, Osmanlı’da Hayırseverlik; Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmâreti, (çev. Dilek Şendil), İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
Şükrullah, Behçetü’t- Tevârih, Türkiye Yayınevi, haz. Ali Kaya, İstanbul, 1949.
Tezcan, Semih, Bir Ziyafet Defteri, İstanbul: Simurg Yayıncılık, 1998.
Thys-Şenocak, Lucienne, Hadice Turhan Sultan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler, (çev. Ayla Ortaç), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
Tursun Beğ. Tarih-i Ebû’l- Feth, (haz. Mertol Tulum), İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1977.
Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, Ankara: TTK Yayınları, 2003.
Weir, T- A. Zysow. “Sadaka”, Encyclopedia of Islam VIII, 1995, p. 708- 715.
Yediyıldız, Bahaeddin, “Osmanlı Döneminde Türk Vakıfları yada Türk Hayrât Sistemi”, Osmanlı V, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 17- 33.
Yediyıldız, Bahaeddin,- Nazif Öztürk, “The Habitable Town and the Turkish Waqf System”, Habitat II, İstanbul 1982.
Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Ankara: TTK Yayınları, 2003.
Zysow, A. “Zakât”, Encyclopedia of Islam XI, 2002, p. 406- 422.