19. Yüzyıl Osmanlı Halıcılık Eğitiminde Hereke Fabrika-i Hümayunu Modeli

Öz Türk halı sanatının Osmanlı dönemi Altaylardan Anadolu'ya uzanan tarihî süreci ve kültürel birikimi yansıtır. Bu bağlamda devletin ilk dört yüz yıl boyunca devam eden yükselişine paralel olarak, hah sanatı gelişme göstermiş ve çeşitliliği artmıştır. Ancak Batı dünyasında bilim ve tekniğe dayalı olarak gelişen yeni medeniyet, her alanda olduğu gibi Osmanlı sanatlarını da zor durumda bıraktı. Bilhassa sanayi devrimi ile dokumacılık sektörü yeni bir sürece girdiği için, OsmanlI halıcılığı derinden etkilendi. Bu sebeple, 19. yüzyılda sürdürülen modernleşme çabalarına dokumacılık da dâhil edildi. 1843'de Hereke'de açılan fabrika ile dokuma ve hah sanayi teşekkül ettiği gibi, zamanla sektör açısından bir eğitim merkezi hâline geldi. Yürütülen çabalar neticesinde taşrada birçok halıcılık merkezi ortaya çıktı. Verimliliğini yitiren bazı eski merkezler ihya edildi. Kız Sanayi Mektepleri ile Kız Rüştiyelerinde yapılan halıcılık eğitimi desteklendi. Ayrıca halıcılık sanatında başarılı ve üstün hizmetleri olan kimselere, hükümet tarafından Sanayi Madalyası verildi. Böylece Hereke Fabrika-i Hümayunu merkez alınarak, öğrencilere, erişkinlere, özel teşebbüs personeline halıcılık eğitimi veren, kaliteyi artıran ve istihdam imkânı yaratan bir model oluştu.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı, Hereke, Halıcılık Eğitimi

PDF

___

A- Arşiv
BOA-Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul:
BOA, tradeler-Dâhiliye (1.DH), D.Nodll, G.No: 5604, 24 Şevval 1261 (26 Ekim 1845).
BOA, Sadaret Mektûbî Kalemi Evrakı (A.MKT), D.No: 40, G.No: 51, 27 Rebiyülahir 1262 (24 Nisan 1846).
BOA, A.MKT, D.No: 42, G.No: 22, 20 Cemaziyülevvel 1262 (16 Mayıs 1846).
BOA, A.MKT, D.No: 47, G.No: 47, 7 Şaban 1262 (31 Temmuz 1846).
BOA, DH.MKT, D.No:1324, G.No: 34, 29 Şaban 1295 (28 Ağustos 1878).
BOA, Yıldız Perakende Evrakı, Elazine-i Elassa Nezareti Maruzatı (Y.PRK.EHd), D.No: 6, G.No: 55, 26 Ramazan 1297(1 Eylül 1880).
BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), D.No: 7, G.No: 74, 4 Zilhicce 1298 (28 Ekim 1881).
BOA, Y.MTV, D.No: 15, G.No: 7, 21 Ramazan 1301 (15 Temmuz 1884).
BOA, Y.MTV, D.No: 15, G.No: 30, 19 Şevval 1301 (12 Ağustos 1884).
BOA, Y.MTV, D.No: 15, G.No: 69, 11 Zilhicce 1301 (2 Ekim 1884).
BOA, Y.MTV, D.No: 15, G.No: 92, 22 Zilhicce 1301 (13 Ekim 1884).
BOA, Y.PRK.EHd, D.No: 14, G.No: 53, 28 Muharrem 1302 (17 Kasım 1884).
BOA, 1.DH, D.NodOOl.G.No: 79104, 21 Zilhicce 1303 (20 Eylül 1886).
BOA, 1 DET, D.No: 1204, G.No: 94254, 25 Rebiyülahir 1308 (8 Aralık 1890).
BOA, İrâde Taltifat (İ.TAL), D.No: 13, G.No: 1310/B-008, 3 Recep 1310 (21 Ocak 1893).
BOA, DH.MKT, D.No: 2050, G.No: 106, 21 Recep 1310 (8 Şubat 1893).
BOA, Y.MTV, D.No: 79, G.No: 40, 6 Zilhicce 1310 (21 Haziran 1893).
BOA, İ.TAL, D.No: 36, G.No: 1311/R-119, 7 Rebiyülahir 1311 (18 Ekim 1893).
BOA, İ.TAL, D.No:46, G.No: 1311/N-017, 8 Ramazan 1311 (15 Mart 1894).
BOA, Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi Evrakı (MF.MKT), D.No: 213, G.No: 63, 19 Muharrem 1312 (23 Temmuz 1894).
BOA, İ.TAL, D.No: 58, G.No: 1312/M-150, 22 Muharrem 1312 (26 Temmuz 1894).
BOA, Y.MTV, D.No: 106, G.No: 100, 19 Rebiyülahir 1312 (20 Ekim 1894).
BOA, İ.TAL, D.No: 84, G.No: 1313/Ra-064, 24 Rebiyülevvel 1313 (14 Eylül 1895).
BOA, İ.TAL, D.No: 85, G.No: 1313/Ra-l 14, 24 Rebiyülevvel 1313 (14 Eylül 1895).
BOA, Şûra-yı Devlet-Tekâüd, D.No: 937, G.No: 87, 23 Cemaziyülevvel 1313 (11 Kasım 1895).
BOA, İ.TAL, D.No: 88, G.No: 1313/B-28, 7 Recep 1313 (24 Aralık 1895).
BOA, İ.TAL, D.No: 94, G.No: 1313/L-101, 22 Şevval 1313 (6 Nisan 1896).
BOA, Dâhiliye Nezareti Tesrî-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.M.), D.No: 11, G.No: 57, 23 Safer 1314 (3 Ağustos 1896).
BOA, MF.MKT, D.No: 399, G.No: 40, 19 Muharrem 1316 (9 Haziran 1898).
BOA, MF.MKT, D.No: 412, G.No: 5, 29 Rebiyülevvel 1316 (17 Ağustos 1898).
BOA, MF.MKT, D.No: 413, G.No: 34, 15 Rebiyülahir 1316 (2 Eylül 1898).
BOA, DH.MKT, D.No: 2104, G.N0HI8, 24 Rebiyülahir 1316 (11 Eylül 1898).
BOA, Dâhiliye Nezareti Mektûbî Kalemi Evrakı (DH.MKT), D.No: 2107, G.No: 141, 3 Cemaziyülevvel 1316 (19 Eylül 1898).
BOA, DH.MKT, D.No: 2122, G.No: 43, 7 Cemaziyelahir 1316 (23 Ekim 1898).
BOA, 1.TAL, D.No: 157, G.No: 1316/B-057, 3 Recep 1316(17 Kasım 1898).
BOA, DH.MKT, D.No: 2150, G.No: 41, 5 Şaban 1316 (19 Aralık 1898).
BOA, MF.MKT, D.No: 431, G.No: 5, 17 Şaban 1316 (31 Aralıkl 898)
BOA, DH.MKT, D.No: 2169, G.No: 80, 12 Şevval 1316 (23 Şubat 1899).
BOA, DH.MKT, D.No: 2179, G.No: 9, 6 Zilkade 1316 (18 Mart 1899).
BOA, DH.MKT, D.No: 2189, G.No: 23, 1 Zilhicce 1316 (12 Nisan 1899).
BOA, DH.MKT, D.No: 2196, G.No: 115, 23 Zilhicce 1316 (4 Mayıs 1899).
BOA, DH.MKT, D.No: 2217, G.No: 3, 20 Safer 1317 (30 Haziran 1899).
BOA, MF.MKT, D.No: 465, G.No: 53, 2 Cemaziyülevvel 1317 (8 Eylül 1899).
BOA, BEO, D.No:1431, G.No: 107293, 15 Ramazan 1317 (17 Ocak 1900).
BOA, DH.MKT, D.No: 2297, G.No: 85, 16 Ramazan 1317 (18 Ocak 1900).
BOA, Y.MTV, D.No: 198, G.No: 90, 20 Ramazan 1317 (22 Ocak 1900).
BOA, Y.MTV, D.No: 199, G.No: 36, 11 Şevval 1317 (12 Şubat 1900).
BOA, DH.MKT, D.No: 2309, G.No: 70, 22 Şevval 1317 (23 Şubat 1900).
BOA, Iradeler-Hususi Belgeler, D.No: 81, G.No: 1317/Za-48, 27 Zilkade 1317(29 Mart 1900).
BOA, BEO, D.No: 1474, G.No: 110546, 22 Zilhicce 1317 (23 Nisan 1900).
BOA, BEO, D.No: 1489, G.No: 111618, 21 Muharrem 1318 (21 Mayıs 1900).BOA, DH.MKT, D.No: 2346, G.No: 121, 18 Muharrem 1318 (18 Mayıs 1900).
BOA, DH.MKT, D.No: 2357, G.No: 81, 12 Safer 1318 (11 Haziran 1900).
BOA, DH.MKT, D.No: 2364, G.No: 100, 26 Safer 1318 (25 Haziran 1900).
BOA, MF.MKT, D.No: 522, G.No: 20, 30 Rebiyülevvel 1318 (28 Temmuz 1900).
BOA, DH.TMIK.M., D.No: 92, G.No: 32, 24 Rebiyülahir 1318 (21 Ağustos 1900).
BOA, MF.MKT, D.No: 539, G.No: 52, 15 Şaban 1318 (8 Aralık 1900).
BOA, Hazine-i Hâssa Nezareti Sicil-i Ahval Defterleri (HH. SAİD.d)., D.No: 5, G.No: 23.
BOA, HH.SAİD.d., D.No: 4 G.No: 385; BOA, HH.SAİD.d., D.No: 5 G.No: 301.
BOA, HH.SAİD.d., D.No: 5, G.No: 33.
BOA, MF.MKT, D.No: 550, G.No:5, 16 Zilhicce 1318 (6 Nisan 1901).
BOA, 1.TAL, D.No: 254, G.No: 1319/Ra-l 17, 10 Rebiyülevvel 1319 (27 Haziran 1901).
BOA, Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), D.No: 1684, G.No: 126277, 17 Rebiyülevvel 1319 (4 Temmuz 1901).
BOA, MF.MKT, D.No: 568, G.No: 47, 24 Rebiyülevvel 1319 (11 Temmuz 1901).
BOA, 1.TAL, D.No: 258, G.No: 1319/Ca-090, 20 Cemaziyülevvel 1319 (4 Eylül 1901).
BOA, MF.MKT, D.No: 578, G.No: 14, 28 Cemaziyülevvel 1319 (12 Eylül 1901).
BOA, MF.MKT, D.No: 621, G.No: 26, 6 Muharrem 1320 (15 Nisan 1902).
BOA, 1.TAL, D.No: 280, G.No: 1320/Ra-l 18, 8 Rebiyülevvel 1320 (15 Haziran 1902).
BOA, MF.MKT, D.No: 668, G.No: 15, 10 Recep 1320 (13 Ekim 1902) .
BOA, MF.MKT, D.No: 681, G.No: 61, 29 Şevval 1320 (29 Ocak 1903) .
BOA, DH.MKT, D.No: 829, G.No: 24, 24 Zilhicce 1321 (12 Mart 1904).
BOA, MF.MKT, D.No: 950, G.No: 14, 5 Recep 1324 (25 Ağustos 1906).
B- Kitap ve Makaleler
Ahmed Lûtfî Efendi (1999), Vak'anüvîs Ahmed Lûtfi Efendi Tarihi, Cilt VIII, Eski Yazıdan Aktaran: Yücel Demirel, İstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayını.
Aslanapa, Oktay (1989), Türk Sanatı, 2.bs., İstanbul: Remzi Kitabevi.
Batur, Afife-Selçuk Batur (1981), 'İstanbul'da 19.Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-i Hümayunlar", I.Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül 1981, İstanbul: İTÜ Yayını, s. 331-341.
Deniz, Bekir (2002), "Orta Asya Türk Hah ve Düz Dokuma Yaygıları", Türkler, Cilt IV, Ed.:H.C.Güzel, K.Çiçek, S.Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayını, s. 198-207.
Diyarbekirli, Nejat (1984), "Pazırık Halısı", Türk Dünyası Araştırmaları (Türk Halıları Özel Sayısı), Sayı 32, İstanbul, s. 1-8.
Diyarbekirli, Nejat (1984), "The Origin Of The Tradition or Carpet Weaging Arnong Turkic Peoples And The Problem or the Origin of the Carpet Found In Pazyryk in the Altai Region", Türk Dünyası Araştırmaları (Türk Halıları Özel Sayısı), Sayı 32, İstanbul, s. 9-43.
Diyarbekirli, Nejat (2002), "Anadolu-Selçuklu Dönemi Halı ve Düz Dokuma Yaygıları", Türkler, C.VII, Ed.:H.C.Güzel, K.Çiçek, S.Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayını, s. 923.932.
Eldem, Vedat (1994), Osmanlı İmparatorluğu hun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: TTK Yayını.
Erdmann, Kurt (Tarihsiz), D r Türkische Teppich Ds 15. fahrhunderts /15. Asır Türk Halısı, (Almanca ve Türkçe Metin), Türkçe - si: H. Taner, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
Görgünay - Kırzıoğlu, Neriman (2001), Altaylardan Tunaboyu'na Türk Dünyası nda Ortak Yanışlar (Motifler), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
Haack, Hermann (1975), Doğu Halıları, Çev.: Neriman Girişken, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayını.
Küçükerman, Önder (1987), Anadolu hun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı İçinde Hereke Fabrikası, İstanbul: Sümerbank Yayını.
Mahmud Cevat (1338), Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Sönmez, Zeki (1984), "Batı Anadolu Türk Halıcılığının 19. Yüzyıldaki Durumu Üzerine", Türk Dünyası Araştırmaları (Türk Halıları Özel Sayısı), Sayı 32, İstanbul, s. 95-106.
Şişman, Adnan (2004), Tanzimat Döneminde Fransa'ya Gönderilen OsmanlI öğrencileri (¡839-1876), Ankara: TTK Yayını.
Tekçe, E.Fuat (1993), Pazırık-Alt aylardan Bir Halının Öyküsü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını. "Hereke Fabrikası" (1971), Türk Ansiklopedisi, C.XIX, Ankara: MEB Yayını, s. 179-181.
Unat, Faik Reşit (1964), Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara: MEB Yayını.
Yetkin, Şerare (1991), Türk Halı Sanatı, 2.bs., Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayını.