SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN TÜRK BOĞAZLARIYLA İLGİLİ TALEPLERİ:1945-1946 NOTALARI

Bolşevik İhtilal (1917) sonrasında kurulan Sovyetler Birliği, Çarlık Rusyası’nın tüm gizli antlaşmalarınıaçıklayarak tanımadığını bildirmiş, kendi varlığını da tehdit eden işgalcilere karşı Milli Mücadeleye destek vermişve Çarlık Rusyası’nın Türk Boğazları ile İstanbul’a yönelik taleplerinden vazgeçmiştir. Paris’te 1925 yılındaimzalanan dostluk antlaşmasıyla Türk-Sovyet ilişkileri karşılıklı güven zemininde yürümüş, Sovyetler tarafından,Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne (1936) fazla itirazda bulunulmamıştır. II. Dünya Savaşı’nın arifesinde Sovyetlerinbarışçıl tutumu değişerek Çarlık Rusyası’nın Boğazları istilaya yönelik politikalarına geri dönülmüştür. Savaşınbaşladığı yıl 1939 Eylül-Ekim aylarındaki ittifak görüşmelerinde Montrö’nün değiştirilmesi, 1940 yılı Kasımayında Dışişleri Bakanı Molotov ile Hitler arasında Berlin’de yapılan ittifak müzakerelerinde ise Türk Boğazlarınınkontrolünün Sovyetlere bırakılması istenmiştir. Sovyetler, savaşın son iki yılındaki konferanslarda Boğazlarla ilgiliisteklerini müttefikleri İngiltere ve ABD’ye kabul ettirmeye çalışmıştır. Stalin Montrö’nün değiştirilmesi talebiniilk olarak 1943 yılı sonunda yapılan Tahran Konferansı’nda gündeme getirmiş fakat savaş şartları içerisindezikredilen istek detaylı olarak ele alınamamıştır. Talep, bundan sonraki Moskova, Yalta ve PotsdamKonferansları’nda gündeme taşınmıştır. Bu çalışmada arşiv belgeleri ışığında Sovyetler’in 1946 yılında Boğazlarlailgili olarak Türkiye’ye verdikleri iki nota ve bu notalara Türkiye, İngiltere ile ABD tarafından verilen cevaplardönemin tarihsel gelişmeleri dikkate alınarak irdelenecektir.

Soviet Demands on Turkish Straits: 1945-1946 Notes

Soon after Bolshevik Revolution (1917), Bolsheviks renounced all secret agreements and supported Turkish National Struggle because Allied Powers were their enemies also. Bolsheviks also with a radical decision, rejecting Tsarist era policies declared that they did not have any irredentist policy on Turkish Straits. After the Treaty of 1925 signed in Paris, Turkish-Russian relations based on mutual understanding and confidence. Thus, Soviets did not rise objection to the Montreux Protocol (1936) on Turkish Straits. Nevertheless, at the beginning of WWII, alike Tsarist era policies, Soviet policy changed and new demands on Turkish Straits put in table. During the alliance negotiations on September-October 1939 Soviets asked revision of Montreux, in November 1940 during Hitler-Molotov meetingsin Berlin occupation of Turkish Straits were asked. Because those efforts was born no result, Soviets during the last two years of the war tried to persuade US and Britain for their desires on Turkish Straits. Soviet dictator Stalin put amendment of Montreux on table at the end of 1943 in Teheran Conference but his desires were not met due war conditions. The demand after that were put on the table on Yalta ve Potsdam Conferences also. In this paper, Soviet notes on straits at the year of 1946 and the replays of Turkey, UK and US will be analyzed under the historical developments of era by using archive documents.

PDF

___

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 15.08.1945/30100.235.590.21
BCA, 1946/30100.101.624.10
BCA, 21.01.1948/30100.101.625.13
BCA, 25.11.1946/30100.65.403.10.
BCA, 30.11.1946/30100.11.67.32.
BCA, 30100.111.700.3
BCA, 30100.207.415.21.
BCA, 301812.110.18.8.
CA, 05.12.1947/2/13-16.9455-12.
CA, 10.10.1946/2/13-12.9122.
CA, 10.10.1946/2/13-12.9122.
CA, 10.10.1946/2/13-12.9122.
CA, 20.08.1946.2/13.3/8567-1.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CA), 18.08.1946/2/3-16.737.
Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers, The Conference of Berlin (The Potsdam Conference) 1945, C. II, Government Printing Office, Washington, 1960.
Hansard UK Parliamentary Papers (23 Kasım 1945), House of Commons, C. 416.
Hansard UK Parliamentary Papers, House of Commons, 20 Şubat 1946, C. 419.
TBMM Tutanak Dergisi, C. 20; D. VII; 1 Kasım 1945.
Akalın, Cüneyt (2002), “Missouri’nin Ziyaretinin Tarihsel Anlamı”, İstanbul Üniversitesi İİTE Dergisi, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, (Y. 2, S. 3).
Armaoğlu, Fahir (1998), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi-1914-1995, C. 1-2, Alkım Yayınları: İstanbul.
Baxter R. R. and Triska, Jan F. (1964), The Law of International Waterways, Harvvard University Press: Massachusetts.
Bilge, A. Suat (1992), Türkiye Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Güç Komşuluk, İş Bankası Yayınları: İstanbul.
Churchill, Winston S. (1981), Triumph and Tragedy, The Second World War VI, (Houghton Mifflin Company: USA).
De Luca, Anthony R. (Güz 1977), “Soviet-American Politics and the Turkish Straits”, Political Science Quarterly, (C: 92, No. 3).
Erkin, Feridun Cemal (1968), Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası: Ankara.
Hasanlı, Jamil (2011), Stalin and the Turkish Crisis of Cold War, 1945-1953, Lexington Books: UK.
Howard, Harry N. (Mayıs 1949), “The Soviet Union and the Middle East”, American Academy of Political and Social Sciences, (C, 263).
İnönü, İsmet, Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler 1944-1950, (haz. İlhan Turan), TBMM Kültür-Sanat Yay. Kur. Yayınları: Ankara, 2003.
Kalaitzidis, Akis and Streich, Gregory W. (2011), U.S. Foreign Policy, Greenwood: California.
Kissinger, Henry (2015), Diplomasi, (çev. İbrahim H. Kurt), 14. Baskı, İş Bankası Yayınları: İstanbul.
Knight, Jonathan (Güz 1975), “American Statecraft and the 1946 Black Sea Straits Crisis”, Political Science Quarterly, (C. 90, No. 3).
Köse, İsmail (2015), “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’ni Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (Güz) S. 19. s. 241-276.
Küçük, Yalçın (2003), Türkiye Üzerine Tezler, 1908-1998-2, Yaylacık Matbaası: İstanbul.
Leffler, Melvyn P. (Mart 1985), “Strategy, Diplomacy, and the Cold War: The United States, Turkey, and NATO, 1945-1952”, The Journal of American History, (C. 71, No.4).
Özkan, Behlül (2017), “1945 Türkiye-SSCB Krizi Dış Politikada Kurucu Mitin İnşası” Türkiye Rusya İlişkilerinde Değişen Dinamikler-Kuşku ile Komşuluk, (der. Gencer Özcan vd.), İletişim Yayınları: İstanbul.
Tamkin, Nicholas (2009), Britain, Turkey and the Soviet Union 1940-45, Palgrave, Macmillan: Great Britain.
Tanin, “Bolşevikler Maskeyi Yüzlerinden Attılar”, 13 Temmuz 1946.
Truman, Harry S. (1965), Year of Decisions, C: I, (The New American Library: New York). Hansard UK Parliamentary Papers (20 Ağustos 1945), House of Commons, C. 413.
Yılmaz, Levend, Barışın Büyükelçisi Mahmut Dikerdem, Bileşim Yayınları: İstanbul, 2004.