Şairini Vazifesinden Edip Sürgüne Gönderen Bir Gazelin Hikâyesi

Elazığ ulemasından müderris-müftü Mehmed Kemaleddin Harputi Efendi (1867-1936), Elazığ merkez müftüsüyken 1926’da Atatürk’e suikast teşebbüsünü takip eden olağanüstü günlerde yapılan bir soruşturma sebebiyle Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış ve müftülükten azledilerek Samsun’a sürgüne gönderilmiştir. Kemaleddin Efendi’nin bu mahkeme tarafından yargılanmasının sebebi çocuklarına gönderdiği mektuplarda ve evinde bulunan bazı evrakta Tevhîd-i Tedrîsât, halifeliğin kaldırılması, şapka inkılabı gibi Cumhuriyet Hükûmeti’nin bazı uygulamaları aleyhinde ibarelerin bulunmasıdır. Oğlu Abdülhamid’e gönderdiği bir mektubunda yer verdiği hilafet lehindeki gazeli ise dava dosyasının karara tesir eden en kuvvetli delili sayılmıştır. “Olalı” redifli bu gazel Hersekli Arif Hikmet Bey’in bir gazeline naziredir. Bu makalede Kemaleddin Efendi’yi mahkemeye sürükleyen süreç ele alınmış, sorgu ve savunmadaki ifadelerinden hareketle söz konusu gazeli yazmasının sebepleri ana kaynaklara ve Şark İstiklal Mahkemesi arşivindeki belgelere müracaat edilmek suretiyle belirlenmiş ve şiir kısaca açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Ömer Naîmî, Mehmed Kemaleddin Harputi, Abdülhamid Efendigil, Hersekli Arif Hikmet, Şark İstiklal Mahkemesi, Hilafet, Gazel

THE STORY OF A POEM THAT SENT ITS POET TO EXILE

In 1926, following the assassination attempt on Atatürk, Mehmed Kemaleddin Kharputi (1867-1936), mufti of Elazığ, was subjected to a trial, dismissed from his official post (mufti) and exiled to Samsun. He was convicted by the Eastern Independence Tribunal (Şark İstiklal Mahkemesi) for letters he sent to his children and for some documents found in his home. In these letters and documents there were statements against some recent events, reforms, and regulations such as the abolition of the caliphate, the hat law, and the closure of madrasas. A ghazal poem Kemaleddin Kharputi composed in support of the caliphate and wrote to his son Abdülhamid in a letter constituted the strongest evidence of the aforementioned verdict. In this article I present the course of events that brought Kemaleddin Kharputi to the Tribunal primarily based on his statements during his defense, and discuss the reasons for writing this poem. Finally, I also briefly explain the poem.

Keywords:

Mehmed Kemaleddin Kharputi, Ömer Naimi, Abdülhamid Efendigil, Hersekli Arif Hikmet, Eastern Independence Tribunal, Caliphate, Ghazal Poetry,

PDF

___

el-ʿAclūnī, Ebū’l-Fidā İsmāʿīl b. Muḥammed. Keşfu’l-Ḫafāʾ ve Muzīlu’l-İlbās ʿammā İştehere mine’l-Eḥādīs̠ʿalā Elsineti’n-Nās. Tah. Aḥmed Ḳalāş. 2 cilt. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’tTurās̠i’l-İslāmī, 1351.
Aḥmed Remzī. Bergüzār. Kastamonu: Vilāyet Maṭbaʿası, 1329/1913.
Arslan, Hüseyin. “Hilâfet Tartışması: Seyyid Bey ve Şeyhülislâm Mustafa Sabri Örneği,” Dinî Araştırmalar 37 (2010), ss.45-62.
Beyatlı, Yahya Kemal. Eski Şiirin Rüzgâriyle. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1962. “Cāmiʿde Ḥıfẓ-ı Kurʾān Mücrimleri,” Sebīlürreşād 24:603 (5 Haziran 1340), s.80.
Erdem, Sami. “Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Hilafet Teorisine Alternatif Yaklaşımlar: Seyyid Bey Örneği (1922-1924),” Dîvân: İlmî Araştırmalar 2 (1996), ss.119- 146.
Erdem, Sami. “Seyyid Bey,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), c.32, ss.54-56.
Erdem, Sami. “Seyyid Bey’in İslâm Hukuku Sahasındaki Çalışmalarının Değeri.” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1993.
Erdem, Sami. “Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Teorik Tartışmalar ve Adliye Vekili Seyyid Bey’in Katkısı.” Yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 1995)
Erdoğan, Kenan. Niyâzi-i Mısrî: Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
Eskicioğlu, Osman. “Seyyid Bey’in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler,” Osman Karadeniz, A. Bülent Baloğlu ve A. Bülent Ünal (ed.), Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu (İzmir: İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999) içinde, ss.67-74.
Eşit, Yusuf. “Seyyid Bey’in Hilafete Dair Görüşlerinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi,” I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu ASOS Congress Bildiri Kitabı (Elazığ: Asos Yayınları, 2016) içinde, ss.1286-1296.
Güneş, Mustafa (ed.). Eşrefoğlu Rûmî Dîvânı. Ankara, 2000.
el-Ḥākim en-Nīsābūrī. el-Mustedrek ʿalā’ṣ-Ṣaḥīḥayn. 5 cilt. Kahire: Dāru’l-Ḥaremeyn, 1997.
Hersekli ʿĀrif Ḥikmet. [Gazel]. Tercümān-ı Ḥaḳīḳat (13 Rebīʿü’l-āḫir 1300/1 Şubat 1883).
Hersekli ʿĀrif Ḥikmet. Dīvān. nşr. İbnülemīn Maḥmūd Kemāl. İstanbul: Maṭbaʿa-i ʿĀmire, 1334.
İbn ʿAdiyy, Ebū Aḥmed ʿAbdullāh b. ʿAdiyy el-Curcānī. el-Kāmil fī Ḍuʿafāʾi’r-Ricāl. 8 cilt. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1984.
İbn ʿAsākir, Ebū’l-Ḳāsim S̠iḳatuddīn ʿAlī b. Ḥasen b. Hibetullāh. Tārīḫu Medīneti Dimeşḳ. Tah. Muḥibbuddīn Ebū Saʿīd ʿUmer b. Ġarāme el-ʿAmrī. 80 cilt. Beyrut: Dāru’lFikr, 1995.
Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi: Metinler, Kişiler. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
Karataş, Ahmet. “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi,” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2015), ss.29-126.
Karataş, Ahmet. “Kemâleddin Harputî Efendi’nin Şiirleri,” Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 50 (2016), ss.71-135.
Mecmūʿa. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Bölümü, no.38182.
Meḥmed Seyyid Bey. Türkiye Büyük Millet Meclisi’niñ 3 Mart 1340 Tārīḫinde Münʿaḳid İkinci İctimāʿı’nda Ḫilāfetiñ Māhiyet-i Şerʿiyyesi Ḥaḳḳında ʿAdliye Vekīli Seyyid Bey Ṭarafından Īrād Olunan Nuṭḳ. Ankara: TBMM Yayınları, 1340.
Muʿallim Nācī. Muʿallim. İstanbul: Şirket-i Mürettibiyye Maṭbaʿası, 1303.
Muʿallim Nācī. Yazmış Bulundum. İstanbul: Mihrān Maṭbaʿası, 1301.
“Teʾyīde Muḥtāc Rivāyetler,” Sebīlürreşād 24:605 (19 Haziran 1340), ss.108-109.
et-Tirmiẕī, Ebū ʿĪsā Muḥammed b. ʿĪsā b. S̱evre. el-Cāmiʿu’l-Kebīr: Sunenu’t-Tirmiẕī. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. 6 cilt. Beyrut: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1998.
eẕ-Ẕehebī, Ebū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̠mān. Siyeru ʿAlāmi’nNubelāʾ. Tah. Şuʿayb el-Arnāʾūṭ. 23 cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1982.
Şark İstiklal Mahkemesi Arşivi Belgeleri:
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G001_0004.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G001_0006.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G004_0007.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G004_0013.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G005_0011.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G005_0018.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G005_0019.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G005_0035.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G008_0001.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G008_0003.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G008_0005.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G009_0003.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G009_0004.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G009_0010.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G010_0006.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G013_0004.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G015_0003.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G015_0004.
Belge no.IM_T12_K067_D610-1_G015_0005.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G029_0001.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G029_0002.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G033_0003.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G040_0002.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G040_0003.
Belge no.IM_T12_K067_D610-2_G040_0004.
Belge no.IM_T12_K083_D804-1_G009_0019.
Belge no.IM_T12_K083_D804-2_G028_0044.
Belge no.IM_T12_K083_D804-2_G028_0045.
Belge no.IM_T12_K091_D830_G014_0005.
Belge no.IM_T12_K091_D831_G028_0008.
Belge no.IM_T12_K091_D831_G028_0009.
Belge no.IM_T12_K091_D831_G028_0010.
Belge no.IM_T12_K091_D831_G028_0011.