Eşarîliğin Tarihsel Arka Planı: Küllabîlik
Eşarîlik, hem teşekkülü hem de gelişim çizgisi bakımından diğer İslam mezheplerinden farklı bir seyir izlemiştir. Bunun arka planında da büyük ölçüde İmam Eş‘arî’nin yaşadığı tarihsel tecrübe yatmaktadır. Onun Mutezile’den ayrıldıktan sonraki süreçte yeni muhitinde kendine yer arama çabası, kendisinden sonra da sürmüş ve adına nispetle anılan mezhebi oluşumu eklektik bir yapıya büründürmüştür. Küllabîlik, Eş’arî’nin Mutezile’den ayrıldıktan sonraki yeni muhiti olmasının yanı sıra, Eşarîliğin teşekkül öncesi formunu oluşturmaktadır. Bu makalede Küllabîliğin Eşarîliğe dönüşüm süreci ve buna yön veren temel faktörler analiz edilecektir
The Historical Background of Ash‘arism: Kullâbism
Ash‘arism displayed a different aspects of formation and development process from that of other sects. To a large extent, the historical experience of al-Ash‘arî played a role in this fact. His attempt, in the period after he departed from Mu‘tazila, to find a place for himself in his new milieu also continued after him and turned the sectarian formation attributed to his name into an eclectic form. Kullâbism constituted the pre-formation form of Ash‘arism, as well as its being a new al-Ash‘arî’s new milieu after his departure from Mu‘tazila. In this article, the formation process of Kullâbism into Ash‘arism and the main factors determining this process will be analysed
___
- Akgündüz, Ahmet, Ebûl-Hüseyin el-Basrî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, ss.326-327
- Akoğlu, Muharrem, Büveyhiler Döneminde Mutezile, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2008.
- ___, Mihne Sürecinde Mutezile, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
- Allard, Michael, Eşarînin Hayatı, terc. M. Sait Yazıcıoğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.25 (1981), ss.457-476.
- ___, Le probleme des attributs divins dans la dontrine dal-Asari et de ses premiers grands disciples, Beyrut: el-Matbaatul-Katolikıyye, 1965.
- Aslan, İbrahim, Kadı Abdulcebbarda Kelam Yöntemi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
- Ay, Mahmut, Mutezile ve Siyaset: Mutezîlizmin İktidar Mücadelesi, İstanbul: Pınar Yayıncılık, 2002.
- Aydın, Hüseyin, İbn Küllâb Abdullah b. Küllâbın Allahın Sıfatları ve Kelâmullaha Dair Görüşleri -İbn Teymiyeye Göre, Tabula Rasa: Felsefe-Teoloji, c.3:8 (2003), ss.25-146.
- Aydınlı, Osman, Mutezili İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
- el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö.429/1037), Usûlud-Dîn, Beyrut 1980.
- ___, Mezhepler Arasındaki Farklar, terc. E. Ruhi Fığlalı, Ankara:Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
- el-Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib (ö.403/1013), el-İnsâf fîmâ Yecibu İtikâduhû velâ Yecûzu el-Cehl bihî, tah. M. Z. el-Kevserî, Kahire:Müessesetü Hanci, 1963.
- el-Bedevî, Abdulmecîd Ebûl-Fütûh, et-Târîhus-Siyâsî vel-Fikrî lil- Mezhebis-Sünnî fil-Meşrikil-İslâmî minel-Karnil-Hâmisil-Hicrî Hattâ Sukûti Bağdâd, Cidde:Alemul-Marife, 1983.
- el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870), Halku Efâlil- Ibâd: Hadis-i Şerifler Işığında İlahi Kelamın Müdafaası, terc. Y. Özbek, İstanbul: İz Yayıncılık, 1992.
- Busse, Heribert, Chalif and Grosskönig, Die Buyiden im Irak 945-1055, Beyrut: Oriental Institut der Deutsche, 1969.
- el-Busti, Ebûl-Kasım İsmail b. Ali b. Ahmed Büstî (ö.420/1029), el-Bahs an Edilletit-Tekfîr vet-Tefsîk, tah. Hanefi Seyyid Abdullah, (Kahire: Darul-Afakil-Arabiyye, 2006..
- el-Câhız, Ebû Osmân Amr, Resâilul-Câhız, tah. Abdusselam M. Harun, Beyrut: 1991.
- Çelebi, İlyas, İslam İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
- ___, el-Lüma, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.27, ss.258.
- ___, Sâhib b. Abbâd, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.35, ss.512-514
- Donohue, John J., The Buwayhid Dynasty in Iraq, Leiden:Brill, 2003.
- Ebû Temmam, Babuş-Şeytan min Kitabiş-Şecera, ed. & trans. W. Madelung-P. E. Walker, Leiden:Brill, 1998.
- Erginli, Zafer, Muhasibi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.31, s.15.
- Esen, Muammer, Sünni Kelamın Öncülerinden İbn Küllabın Kelami Görüşleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.43 (2002), ss.63-79.
- el-Eşari, Ebûl-Hasan Ali b. İsmail, el-Lüma fir-Redd alâ Ehliz-Zeyğ vel- Bida, tah. H.Gurâbe, Kahire, 1975.
- ___, el-İbâne an Usûlid-Diyâne, tah. Fevkiyye M. Hüseyin, Kahire: Darul- Kitab, 1987.
- ___, Makâlâtul-İslâmiyyîn vehtilâful-Musallîn, tah. H. Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
- Frank, Richard M., Al-Asharis Kitab al-Hathth alal-Bahth, Melanges du lInstitut Dominican dEtudes Orientales du Caire, vol.18 (1988), ss.83-133.
- Halm, Heinz, The Fatimids and Their Traditions of Learning, London: I.B. Tauris Publishers, 1997.
- Hamdani, Abbas, Evolution of the Organisational Structure of the Fatimid Dawah, Arabian Studies, c.3 (1976), ss.85-114.
- el-Hanefî, Muhammed b. İbrâhîm, Keşful-Gumâm an Ahbâril-Umem, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.-Revan Köşkü, Nu: 1559.
- el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali (ö.463/1070), Târîhu Bağdâd, Beyrut: Darul-Kütübil-Ilmiyye, tsz.
- el-Harezmi, Ebû Abdullah Katib Muhammed b. Ahmed (ö.387/997), Mefâtîhul-Ulûm, Kahire: Matbaatuş-Şark,1342.
- Işık, Mustafa, İbn Huzeyme, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.20, ss.79-81.
- İbn Asâkir, Ebûl-Kâsım Alî b. el-Hasan b. Hibetullah Hibetullah (ö.571/1175), Tebyînu Kizbil-Müfterî fîmâ Ünsibe ilâl-İmâm Ebîl- Hasan el-Eşarî, tah. M. Zahid el-Kevserî, Dımeşk:el-Kudsi, 1347.
- İbn Dâî er-Râzî, Seyyid Murtaza Hasenî, Tebsıratul-Avâm fi Marifeti Makâlâtil-Enâm, tah. Abbas İkbal, Tahran:İntişarat-ı Esatir, 1313.
- İbn Ebî Hâtim er-Râzî, (ö. 327/938), el-Cerh vet-Tadîl, Beyrut:Darul- Kütübil-Ilmiyye, tsz.
- İbni Ebî Yalâ, Kâdî Ebul-Hüseyin Muhammed (ö.526/1131), Tabakâtul- Hanâbile, tah. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymiyyin, Mekke, 1999.
- İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan ((ö.406/1015), Mücerredu Makalatiş-Şeyh Ebil-Hasan el-Eşarî, tah. D. Gimaret, Beyrut:Darul- Maşrık, 1987.
- İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsi ((ö.456/1063), el-Fasl fil-Milel vel-Ehvâi ven-Nihal, tah. M. İ. Nasr-A. Ğumeyra, Beyrut: Dârul-Cîl, 1996.
- İbn Huzeyme, Muhammed b. İshâk Huzeyme (ö.311/923), Kitâbut-Tevhîd ve İsbâtus-Sıfâtir-Rabb, tah. Muhammed Halil Hevas, (Beyrut: Darul- Kütübil-Ilmiyye, 1983
- İbn Kâdî Şuhbe, Ebû Bekr b. Ahmed (ö.851/1447), Tabakâtu Fukahâiş- Şâfiiyye, tah. A. Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetus-Sekafetid- Diniyye, tsz..
- İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, el-İhtilaf fil-Lafz fir- Redd alel-Cehmiyye vel-Müşebbihe, Beyrut:Dârur-Râye, 1985.
- İbn Teymiyye, Ebûl-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Abdilhalim (ö.728/1328), Deru Teâruzil-Akl ven-Nakl, tah. M. Reşad Salim, Medine, 1991.
- ___, el-İstikâme, tah. M. Reşad Sâlim, Kurtuba: Müessesetü Kurtuba, tsz.
- ___, Muvâfakatu Sahîhil-Menkûl li Sarihil-Makûl, Beyrut:Darul-Kütübil- Ilmiyye, 1985.
- ___, en-Nübüvvat, Beyrut:Darul-Kütübil-Ilmiyye, 1985.
- İbnul-Esîr, Ebûl-Hasan Alî b. Muhammed Abdulkerîm (ö.630/1233), el- Kâmil fît-Târîh, Beyrut: Daru Sadır, 1966
- İbnul-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ (ö.840/1436), Kitâbul-Bahril-Zehhâr el- Câmi li Mezâhibi Ulemâil-Emsâr, Kahire, 1993.
- ___, Tabakâtul-Mutezile, tah. S. Diwald-Wilzer, Beyrut:Franz Steiner Ver- lag, 1961.
- İbnun-Nedim, Ebül-Ferec Muhammed b. Ebî Yaküb İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist,, tah. İ. Ramazan, Beyrut: Darul-Marife, 1994.
- Kadı Iyaz, Musa b. Iyaz, Tertibüt-Medarik ve Takribül-Mesalik Li Marifetil- Alami Mezhebi Malik, tah. M. T. Tanci, Rabat:Vizaretul-Evkaf veş- Şuun, 1965-1983.
- ___, Tercümetül-Kâdî Ebî Bekr Muhammed b. el-Bâkıllânî an Kitâbi Tertîbil- Medârik ve Takrîbil-Mesâlik li Marifeti İlâmi Mezhebil-İmâm Mâlik, (Bâkıllânînin Temhîd adlı kitabının sonunda basılmış), tah. Mahmûd M. el-Hudayrî, Kahire: Darul-Fikril-Arabi, 1947
- Kâdî Abdulcebbâr, Abdullah b. Ahmed el-Hemedânî, Fazlul-İtizâl ve Tabakâtul-Mutezile, tah. F. S. Eymen, Tunus:Darut-Tunusiyye, 1974.
- ___, el-Muhit bit-Teklîf, tah. Ö. S. Azmi, Kahire: eş-Şeriketül-Mısriyye, tsz.
- ___, Şerhul-Usûlil-Hamse, tah. A. Osman, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
- Keskin, Mehmet, Eşarîliğin Teşekkül Süreci, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.
- Kılavuz, A. Saim, Berbehârî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.5, ss.476-477.
- Koçyiğit, Talat, Ebûl-Hasan el-Eşarî ve Bir Risalesi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.8 (1960), ss.165-
- el-Lâlekâî, Hibetullah b. El-Hasan b. Mansûr (ö.418/1027), İtikâdu Ehlis- Sünne, tah. Ahmed Sad Hamdân, Riyad: Daru Tayyibe, 1402.
- el-Makdisi, Ahsenut-Tekâsim fi Marifetil-Ekâlim, ed. M. D. De Goeje, Lei- den: Brill, 1906.
- Makdisi, George, İslam Dini Tarihinde Eşarî ve Eşarîler, İslamın Klasik Çağında Din, Hukuk, Eğitim, terc. H. T. Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
- el-Makrizî, Takiyyüddin Ebûl-Abbâs Ahmed b. Alî (ö.845/1441), Kitâbul- Mevâız vel-İtibâr bi Zikril-Hıtat vel-Âsâr, Kahire:Mektebetüs- Sekafetid-Diniyye, 1987.
- McCarthy, J. Richard, The Theology of al-Asharî, The Theology of al-Asharî, Beyrut: el-Matbaatul-Katolikıyye, 1953.
- McDermott, Martin, The Theology of Al-Shaikh Al-Mufid, Beirut: Darul- Maşrık, 1978.
- Melchert, Christopher, The Adversaries of Ahmad b. Hanbal, Arabica, vol.44 (1997).
- el-Mesudî, Ebûl-Hasan Ali b. el-Hüseyin (ö.346/957), Murûcuz- Zeheb ve Meâdînul-Cevher, tah. M. Muhyiddin Abdulhumeyd, (Kahire:Mektebetut-Ticaretil-Kübra, 1964.
- Mûsâ, Celal Muhammed Abdulhumeyd, Neşetul-Eşariyye ve Tatavvuruhâ, Beyrut:Darul-Kitabil-Lübnani, 1982.
- Mughni, Syafiq A., Hanbali Movement in Baghdad from Abû Muhammad al- Barbahârî (d.329/941) to Abû Jafar al-Hashimî (d.470/1077), Ph.D., University of California, Los Angeles, 1990
- en-Nesefî, Ebûl-Muin Meymun b. Muhammed, Tabsıratul-Edille, tah. H. Atay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
- Neşşar, A. Sami, İslamda Felsefi Düşüncenin Doğuşu, terc. O. Tunç, İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
- en-Nisaburi, Ebû Reşid Said b. Muhammed (415/1024), Fit-Tevhid-Divanul- Usul, Kahire 1979.
- Onat, Hasan, Makalatul-İslamiyyin, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 27, s.406
- Özervarlı, M. Sait, Kalanisi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.24, s.223.
- Özpınar, Ömer, Hadis Edebiyatının Oluşumu, Ankara:Ankara Okulu Yayın- ları, 2005.
- Peters, Jan R. T. M., Gods Created Speech: A Study in the Speculative Theo- logy of the Mutazil Qadi l-Qudat Abu l-Hasan Abd al-Jabbar bn Ahmad al-Hamadani, Leiden:Brill, 1976.
- el-Pezdevi, Ebû Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, terc. S. Gölcük, İstanbul:Kayhan Yayınları, 1988.
- es-Safedî, Salahuddîn Halîl b. Aybek, Kitâbul-Vâfî bil-Vefâyât, tah. D. Kra- wulsky, Wiesbaden:Franz Steiner Verlag, 1982.
- es-Seksekî, Ebûl-Fazl Abbas b. Mansur (ö.683/1284), el-Burhân, tah. B. el- Ammuş, Zürka: Dârul-Menâr, 1988.
- Serinsu, A. Nedim, Kerabisi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.25, ss.264-265.
- Subhî, Ahmed Mahmûd, Fî Ilmil-Kelâm, Beyrut:Darun-Nehdatil-Arabiyye, 1984.
- es-Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Takiyyüddîn, et-Tabakâtuş- Şâfiiyyetil-Kübrâ tah. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî, Kahire:Dâru İhyâil-Kütübil-Arabi, 1964.
- eş-Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ven-Nihal, tah. A. F. Mu- hammed, Beyrut:Darul-Kütübil-Ilmiyye, tsz.
- ___, Nihâyetul-İkdâm fi Ilmil-Kelâm, tah. A. Guillaume, London: Oxford University Press, 1934.
- eş-Şelâlî, Hüdâ bint. Nâsır b. Muhammed, Arâul-Kullâbiyyetil-Akâdiyye ve Eseruhâ fil-Eşariyye, Riyad:Mektebetur-Rüşd, 1420.
- et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Târîhul-Ümem vel-Mülûk, tah. M. Ebûl-Fazl İbrâhîm, Beyrut:Darul-Kütübil-Ilmiyye, tsz.
- Tan, Muzaffer, Horasan ve Maveraünnehirde İlk İsmaili Faaliyetler, Dini Araştırmalar, c. 19:30 (2008), ss. 55-73.
- Tritton, A. S., İslam Kelamı, terc. M . Dağ, Ankara:Ankara Üniversitesi İlahi- yat Fakültesi Yayınları, 1983.
- Van Ess, Josef, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidsc- hra, Berlin:Walter de Gruyter, 1997.
- ___, İbn Kullâb and His School, Proceedings of the Twenty-Sixth Internati- onal Congress of Orientalists, New Delhi, January 4-10, vol. 4 (1969), pp.263-267.
- ___, İbn Kullab und die Mihna, Oriens, vol. 18-19 (1967), pp. 92-142.
- Watt, W. Montgomery, The Beginnings of the Islamic Schools, Revue Des Etudes Islamiques, vol.44 (1976).
- ___, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, terc. E. R. Fığlalı, İstanbul:Birleşik Yayınevi, 1998.
- ___, The Majesty That Was Islam: Islamic World 661-1100, London: Sidgwick- Jackson, 1976.
- Wensinck, A. J., The Muslim Creed, Cambridge: Cambridge University Press, 1932.
- Yavuz, Y. Şevki, Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, s.212
- ___, Cübbâî, Ebû Ali, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.8, ss.99-102.
- ___, Ebû Mansûr el-Eyyûbî, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.10, s.180
- ___, İbn Küllâb, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.20, ss.156-157.
- ___, Mücerredü Makalat, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 31, ss.448-449
- Yurdagür, Metin, Kâdî Abdulcabbâr, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.24, s.103
- Yücedoğru, Tevfik, İbn Küllâb ve Küllâbiyye Mezhebi, Bursa:Emin Yayınları, 2006
- Yüksel, Emrullah, el-İbâne, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c. 19, ss.254-255
- ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Mîzânul-İtidâl fî Nakdir-Ricâl, tah. A. M. el-Becâvî, Beyrut: Darul-Marife, trs.
- ___, Siyeru Alâmin-Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnâvûtî ve İbrâhim ez-Zübeyk, Beyrut: Müessesetür-Risale, 1403/1983