Cahiliye Arabı bir peygamber bekliyor muydu? Âtıl Tanrı/Deus Otiosus bağlamında cahiliye dönemi peygamber algısı

Bu çalışmada farklı dinî gelenekleri bünyesinde barındıran İslam öncesi Arap yarımadasında putperest Cahiliye Araplarının bir peygamber beklentisine sahip olup olmadıkları sorgulanacaktır. Bu yapılırken Cahiliye Araplarının politeist tanrı anlayışlarının arka planında yer alan yüce bir varlık fikrinin bu husus üzerindeki etkisi esas alınacaktır. İnandıkları bu aşkın ama müdahaleden uzak tanrının/Deus Otiosus’un yetkilerini putlara devretmesi, gündelik yaşamlarında muhtaç oldukları ilahi yardımın muhatabını belirlemiştir. Bu durum ise onlara hakikati bildirecek ve hayatlarını düzenleyecek bir uyarıcının veya peygamberin gelmesine yönelik bir beklentilerinin olmadığına işaret etmektedir. Bunun ötesinde Cahiliye Araplarının, Hz. Peygamber’in durumu konusunda bir peygamber bekleyen Ehl-i Kitap’ın görüşüne başvurmaları da dikkat çekicidir. Ayrıca Ḥanīflerin Yahudi-Hıristiyan bir zemin üzerinden peygamber fikrini temellendirme çabaları veya sözde peygamberlik iddialarının Hz. Muhammed’in risâletiyle ortaya çıkması, Cahiliye Arabının zihin dünyasında bir peygamber beklentisinin yokluğunu açık eden durumlar arasında sayılabilir

Anahtar Kelimeler:

Deus Otiosus, Âtıl Tanrı, Put, Cahiliye Politeizmi, Peygamber, Ḥanīf, Yahudi, Hıristiyan

Was the Jāhiliyya Arab Waiting for a Prophet? The Perception of Prophet at the Period of Jāhiliyya in the Context of Deus Otiosus

Was the Jāhiliyya Arab Waiting for a Prophet? The Perception of Prophet at the Period of Jāhiliyya in the Context of Deus Otiosus This article attempts to answer the question whether or not the pagan Jāhiliyya Arabs had a prophetic expectation in Arabian Peninsula that was home to different religious traditions. It primarily discusses whether the idea of a supreme being found in the Jāhiliyya Arabs’ polytheist understanding of god may have had any influences on this point. The powers of this god, a Deus Otiosus, who was transcendent but far away from intervention, were transferred into idols, who were assigned as the interlocutors of the divine assistance to Jāhiliyya Arabs in their daily life. This indicates that there was no expectation of a warner or a prophet coming to them, to tell “the truth”, and arrange their lives. Furthermore, it is also remarkable that the Arabs turned to the Ahl al-Kitāb, who were awaiting a prophet, when they needed to consult about the situation of the Prophet Muhammad. That the Ḥanīfs attempted to support the idea of a prophet based on a Jewish-Christian ground, and that the false prophets emerged only after the apostleship/risāla of Muhammad also indicate that there was no expectation of a prophet in the mind of the Jāhiliyya Arabs

Keywords:

Deus Otiosus, Transcendent God, Idol, Jāhiliyya Polytheism, Prophecy, Ḥanīf,

PDF

___

Yarshater, Ehsan. “Esfandīār (1),” Encyclopædia Iranica, c.8, ss.584-592.
Ünalan, Sıddık. “Risalet Öncesinde Arap Yarımadasındaki Dinler ve Bir Peygamber Beklentisi,” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2001), ss.87- 101.
Usta, İbrahim. “Cahiliye Tanrılarından Hubel,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.153-169.
al-Theeb, Solaiman Abdal-Rahman. “A Comparative Study of Aramaic and Nabataean Inscriptions from North-West Saudi Arabia,” Yayınlanmamış doktora tezi, Durham University, Durham, 1989.
Teixidor, Javier. The Pagan God: Popular Religion in the Greco-Roman Near East. Princeton: Princeton University Press, 1977.
Tārīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Kahire: Dāru’l-Meʿārif, 1387/1967.
eṭ-Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr. Cāmiʿu’l-Beyān fī Teʾvīli Āyi’l-Ḳurʾān. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1420/2000.
eş-Şehristānī, Ebū’l-Fetḥ Tācuddīn Muḥammed. el-Milel ve’n-Niḥal. Tah. Emīr ʿAlī Muhennā ve ʿAlī Ḥasen Fāʿūr. Kahire: Dāru’l-Maʿrife, 1994.
Fil Hadisesi’nin Arap Yarımadasındaki Etkileri Üzerine Bir İnceleme: Ahmesilik, Haniflik,” İslâmî İlimler Dergisi 1:2 (2006), ss.115-130.
“Cahiliye Döneminde Lât Kültü,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.51- 110.
Söylemez, M. Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışı (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.9-52.
Smith, Mark S. The Origins of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts. Oxford: Oxford University Press, 2001.
Sarıkçıoğlu, Ekrem. “Kur’an’a Göre Müşrikler ve Putperestler,” İslâmî Araştırmalar Dergisi 1 (1986), ss.26-32.
Sarıcık, Murat. “Hübel Mekke’ye Ne Zaman Getirildi?” EKEV Akademi Dergisi 11:2 (2007), ss.125-138.
Rubin, Uri. “Ḥanīfiyya and Kaʿba: An Inquiry into the Arabian Pre-Islamic Background of Dīn Ibrāhīm,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 13 (1990), ss.85-112.
Pūrdāvud, İbrahīm. Yeşthā. Tahran: İntişārāt-i Dānişgāh-i Tehrān, 1347/1969.
Palabıyık, M. Hanefi. “İslam Öncesi Arap Düşüncesinde Din ve Din Adamı Algısı,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.97-148.
Özdemir, Abdurrahman. Lebîd b. Rabîa el-Âmirî ve Divanı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
Olgun, Hakan. “Ugarit Metinleri Çerçevesinde Baal Tapıcılığı ve İsrailoğulları’na Etkisi,” Milel ve Nihal: İnanç Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 11:2 (2014), ss.7-34.
Muslim b. el-Ḥaccāc, Ebū’l-Ḥuseyn el-Ḳuşeyrī en-Nīsābūrī. eṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳī. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, tsz.
Muḳātil b. Suleymān, Ebū’l-Ḥasen el-Ezdī el-Belḫī. Tefsīru Muḳātil b. Suleymān. Tah. ʿAbdullāh Maḥmūd Şiḥāte. Beyrut: Muʾessesetu’t-Tārīḫi’l-ʿArabī, 1423/2002.
Malandra, William. Ancient Iranian Religion. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1983.
Kuzgun, Şaban. “Hanîf,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.16, ss.33-39.
Kotan, Şevket. “Cahiliye Dönemi Mekke Dini: Ahmesilik,” Mevlüt Güngör (ed.), Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu: 1-3 Temmuz 2011 (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Başkanlığı ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2011) içinde, ss.177-188.
Kister, M. J. “‘Labbayka, Allāhumma, Labbayka…’: On a Monotheistic Aspect of a Jāhiliyya Practice,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 2 (1980), ss.33- 57.
Kitâbü’l-Esnâm: Putlar Kitabı. Terc. Beyza (Düşüngen) Bilgin. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
İbnu’l-Kelbī, Ebū’l-Munẕir Hişām b. Muḥammed. Kitābu’l-Eṣnām. Tah. Aḥmed Zekī Bāşā. Kahire: Dāru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1421/2000.
İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Saʿd. eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. Tah. Muḥammed ʿAbdulḳādir ʿAṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. el-Maʿārif. Tah. S̱ervet ʿUkkāşe. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye el-ʿĀmme, 1413/1992.
İbn Kes̱īr, Ebū’l-Fidāʾ İsmāʿīl b. ʿUmer el-Ḳuraşī ed-Dimeşḳī. el-Bidāye ve’nNihāye. Tah. ʿAlī Şīrī. Beyrut: Dāru İḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1408/1988.
İbn İsḥāḳ, Muḥammed b. İsḥāḳ b. Yesār el-Muṭṭalibī. Kitābu’s-Siyer ve’l-Meġāzī. Tah. Suheyl Zekkār. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1356/1978.
İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām b. Eyyūb el-Ḥimyerī. esSīretu’n-Nebeviyye. Tah. Muṣṭafā es-Saḳḳā, İbrāhīm el-Ebyārī ve Abdulhafīẓ eş-Şelebī. Kahire: Mektebetu Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī, 1375/1955.
el-Munemmaḳ fī Aḫbāri Ḳurayş. Tah. Ḫurşīd Aḥmed Fārūḳ. Beyrut: ʿĀlemu’l-Kutub, 1405/1985.
İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb b. Umeyye el-Baġdādī. Kitābu’lMuḥabber. Tah. Ilse Lichtenstädter. Beyrut: Dāru’l-Āfāḳi’l-Cedīde, tsz.
Hüseyin, Tâhâ. Câhiliye Şiiri Üzerine. Terc. Şaban Karataş, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
Hoyland, Robert G. Arabia and the Arabs: From the Bronze Age to Coming of Islam. Londra & New York: Routledge, 2001.
The Religion of Nabataeans: A Conspectus. Leiden: Brill, 2001.
(ed.). The Nabataean Tomb Inscriptions of Mada’in Salih. Oxford: Oxford University Press, 1993.
Healey, John F. Aramaic Inscriptions and Documents of the Roman Period. Oxford: Oxford University Press, 2009.
“Were there Prophets in the Jahiliyya?” Carol Bakhos ve Michael Cook (ed.), Islam and Past: Jahiliyya, Late Antiquity, and the Qur’an (Oxford: Oxford University Press, 2017) içinde, ss.186-212.
Hawting, Gerald. The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
Harman, Ömer Faruk. “Hübel,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.18, ss.444-445.
Ġażanferī, Kuls̠ūm. Bonmāyehā-yi Dīnī-yi Īrān-i Bāstān der Şāhnāme. Tahran: İntişārāt-i Dānişgāh-i Tehrān, 1394/2015.
Mitoloji ile İnanç Arasında: Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar. Samsun: Etüt Yayınları,1998.
“Cahiliye Dönemi Arap Putperestliği,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.11-50.
Gündüz, Şinasi. “Cahiliye Dönemi Arap Politeizmine Nebatilerin Etkileri,” Dinler Tarihi Araştırmaları I: Sempozyum, 08-09 Kasım 1996, Ankara (Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları, 1998) içinde, ss.355-380.
Günaltay, Şemsettin. İslam Öncesi Araplar ve Dinleri. Sad. M. Mahfuz Söylemez ve Mustafa Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
Firdevsī. Şāhnāme-i Firdevsī. Nşr. A. E. Bertels. Moskova: İdāre-i İntişārāt-i Edebiyyāt-i Ḫāver, 1960.
Esen, Muammer. Kur’an’da Peygamberlik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
el-Ezraḳī, Ebū’l-Velīd. Ahbâru Mekke: Mekke Tarihi. Terc. Yunus Vehbi Yavuz. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. Terc. Lale Arslan Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
Ebū’l-Meʿālī Muḥammed b. ʿUbeydullāh el-Ḥuseynī el-ʿAlevī. Beyānu’l-Edyān der Şerḥ-i Edyān ve Meẕāhib-i Cāhilī ve İslāmī. Tah. ʿAbbās İḳbāl Āştiyānī. Tahran: İntişārāt-i Revzene, 1375/1997.
Duman, Mahmut Fatih. “İslam Öncesi Dönemde Kâbe’nin Paganizm (Put İnancı) ile İlişkisi,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.241-274.
Dindi, Korkut. “Nûh (as) Döneminde Cahiliye Araplarına Tevarüs Eden Putlar: Ved, Süvâ’, Yeğûs, Yeûk ve Nesr,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının İlahları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016) içinde, ss.197-239.
Dindi, Emrah. Kur’an’da İslam Öncesi Kültür: Nassın Olguyla Diyalektik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
Demirci, Abdurrahman. “İbn Heyyebân’ın Vasiyeti Ekseninde Arap Yarımadası’nda Son Peygamber Beklentisi,” Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2016), ss.113-142.
Cahiliye Arapları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
“Son Peygamber’in Geldiği Coğrafya ve Toplum: Hicaz Bölgesi ve Câhiliye Arapları,” Ahmet Yaman (ed.) Câhiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 13-15 Nisan 2007 (Ankara: Fecr, 2007) içinde, ss.39-98.
Demircan, Adnan. “Haniflik ve Hanifler Üzerine Bazı Düşünceler,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.149-166.
Davis, Dick. “Rustam-i Dastan,” Iranian Studies 32:2 (1999), ss.231-241.
Çelikkol, Yaşar. İslam Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
Çağatay, Neş’et. İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1957.
Cross, Frank M. Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel. Cambridge: Harvard University Press, 1997.
Crone, Patricia. The Qurʾānic Pagans and Related Matters: Collected Studies in Three Volumes. Ed. Hanna Siurua. Leiden: Brill, 2016.
Cevād ʿAlī. el-Mufaṣṣal fī Tārīḫi’l-ʿArab Ḳable’l-İslām. Bağdat: Cāmiʿatu Baġdād, 1413/1993.
Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’anı Kerim ve Hanîfler,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11:1 (1963), ss.81-92.
Bahār, Mihirdād. Ez Usṭūre tā Tārīḫ. Nşr. Ebū’l-Ḳāsim İsmāʿīlpūr. Tahran: Neşr-i Çeşme, 1386/2008.
Al-Azmeh, Aziz. The Emergence of Islam in Late Antiquity: Allāh and His People. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
Ayğan, Fadıl. Son Peygamberi Müjdelemek: Beşâirü’n-Nübüvve. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017.
Aydın, Fuat (haz. ve ed.). Kur’an’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. Ankara: EskiYeni Yayınları, 2016.
Atalay, Orhan. “Cahiliye Döneminde Putlar ve Putçuluk,” İslâmî İlimler Dergisi 5:1 (2010), ss.91-105.
Aslan, Abdülgaffar. İslâm’da Peygamberlik ve Yalancı Peygamberlik Olgusu: Dinî, Tarihî ve Kültürel Arkaplanı. Ankara: Araştırma Yayıncılık, 2009.
Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu (Sosyal, Kültürel ve İktisadi Hayat). İstanbul: Kuramer, 2017.
Apak, Adem. “İslam Öncesi Araplarının Ulûhiyet Anlayışında Kâhinlerin Yeri,” M. Mahfuz Söylemez (ed.), Cahiliye Araplarının Ulûhiyet Anlayışları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015) içinde, ss.53-77.
el-Alūsī, Maḥmūd Şukrī. Bulūġu’l-Erab fī Maʿrifeti Aḥvāli’l-ʿArab. Tsh. Muḥammed Behcet el-Es̱erī. Bağdat: Maṭbaʿatu Dāri’s-Selām, 1314/1896.
Alıcı, Mehmet. Kadîm İran’da Din: Monoteizmden Düalizme Mecusi Tanrı Anlayışı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2012.
Akyürek, Yunus. “Cahiliye Dönemi Mekke Toplumunun Hz. Peygamber’in Nübüvvetine İlişkin İntibaları,” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2015), ss.55-72.
Adam, Baki. Yahudilik ve Hıristiyanlık Açısından Kur’an’ın Tartışmalı Konuları. İstanbul: Pınar Yayınları, 2011.