TÜRK DEVLET YÖNETİM İNDE FARKLI BAŞKADILIK UYGULAMALARI: HAZARLAR, ALTIN ORDA VE M EMLÛKLER ÖRNEĞİ

Türk devlet geleneği içerisinde devlet yönetiminde adlî teşkilatın çok önemli bir yeri ve fonksiyonu bulunmaktaydı. Önceleri adlî teşkilatın başında Töre’ye göre hüküm veren Yargucu ve yardımcıları varken İslâmiyet’in yayılmaya başlamasından itibaren bu görevlilerin yanında kadılar da bulunmaya başlamıştır. İslâmiyet’in Türk ülkelerinde hâkim olmasından sonraki dönemde ise durum değişmiş, adlî teşkilatın başında hukukî görevli olarak sadece kadılar kalmıştır. Artık, İslâmî dönem Türk devlet yönetiminde adlî teşkilatın başında hükümdar adına kanunlar tatbik eden en yüksek görevli olan “başkadı” bulunmaktadır. Biz bu çalışmamızda üç büyük Türk devletinden hareketle, Türk devletleri içerisinde farklı şekillerde ortaya çıkmış olduğu görülen başkadılık uygulamalarını ele aldık. Başkadılık uygulamasının kendine has şekliyle ilk görüldüğü Türk devletlerinden birisi hiç kuşkusuz Hazarlardır. Hazarlarda iki Müslüman, iki Yahudi, iki Hıristiyan ve bu üç semavî dine mensup olmayan gruplar ile Slavlar, Rusların davalarına bakan bir başkadı olmak üzere toplam yedi başkadı bulunmaktaydı. İslâmiyet’in hızla yayılmaya başladığı dönemde büyük bir siyasi hâkimiyete sahip olan Altın Orda Hanlığı’nda başkadılık kurumu kendine özgü bir şekle bürünerek varlık göstermiştir. Altın Orda’da Kurultay’ın aslî üyesi olan Yasa Emîri, adlî teşkilâtın başında bulunmakta olup hukukî işlere Töre’ye göre hüküm veren Baş Yargucu ve yardımcılarının yanı sıra İslâm hukukuna göre hüküm veren Başkadı ve yardımcıları bakmaktaydı. Memlûklerde ise Türk-İslâm devletlerinin hiçbirisinde olmayan Sünni dört mezhepten birer başkadı uygulaması bulunmaktaydı. Bu başkadılardan her birisi kendi mezheplerinden olan kimselerin davalarına bakmaktaydı. İşte bu üç büyük Türk devletindeki farklı başkadılık uygulamalarını inceleyerek Türk devlet sistemindeki adlî teşkilatın dönemin şartlarına ve ihtiyaçlarına göre nasıl sistemli bir şekil alarak tezahür ettiklerini ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Başkadılar, Hazarlar, Altın Orda

DIVERSIFIED CHIEF MUSLIM JUDGE IMPLEMENTATIONS IN TURKISH STATE GOVERNMENT: KHAZARS, GOLDEN HORDE, MAMLUKS EXAMPLES

State government under the Turkish State tradition the forensic organization had a very important place and function. In the beginning, the head of forensic organization managed by Yargucu and his assistants who adjudicating to custom beginning from the propagation of Islam, muslim judge proceed to take part beside these officials. After the next period of Islam dominated the Turkish countries the situation had changed, Muslim Judges rank among the head of forensic organization as an only legal officers. No longer, Muslim Judge who is the chief enforcer of law on behalf of the ruler take part of the head of forensic organization in Islamic period in Turkish state administration. In this work we have discussed from three big Turkish states the diversified chief muslim judge implementations which have seen to emerged differently in Turkish states. One of the first Turkish states is undoutabtedly Khazars which the chief Muslim judge implementations have seen in their own way. In Khazars there were seven chief Muslim judges who were two Muslıms, two Jews, two Christians and non-members of the three monotheistic religions’s groups with Slavic, a judge who looks at the cases of the Russians. In the Golden Horde which had a great political dominance at the time when Islam began to spread rapidly, the institution of chief Muslim Jugdge continued to existence of its being in a distinctive way. In Golden Horde, law of Emir who the regular member of congress was at the head of forensic organization, besides the chief Yargucu and his assistants who adjudicating to custom, the chief Muslim Judge and his assistants who adjudicating to Islamic law also interested with legal affairs. In Mamelukes State there were chief Muslim Judge implementations one each from four sunni sectarians which was not applied in any of Turkish-Islamic States. Each of these chief Muslim Judge ruled a case of people who belonged to their own sectarians. Analyzing the three big Turkish States’s diversified chief Muslim judge implementations we tried to reveal how the forensic organization in the Turkish Government Sytem according to conditions and needs of the period take form systematically appear.

Keywords:

Chief Cadis Khazars, Golden Horde, Mamluks,

PDF

___

İbn Battûta, Rıhle İbn Battûta, Beyrut 1992.
Bilmen Ömer Nasuhi, “Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye” Kamusu, c. VIII, İstanbul 1985.
Durant Will, İslâm Medeniyeti, Çev. Orhan Bahaeddin, t.y.
Kafalı Mustafa, “Altın-Orda Hanlığı”, Türkler, c. VIII, Ankara 2002.
________, “Altın-Orda Hanlığı”, Makaleler-1 (Haz. Semih Yalçın, Süleyman Özbek), Ankara 2005.
________, “Altın-Orda Hanlığı”, Makaleler-2 (Haz. Semih Yalçın, Süleyman Özbek), Ankara 2005.
________, Çağatay Hanlığı (1227-1345), Ankara 2005.
Kafesoğlu İbrahim, Türk Millî Kültürü, İstanbul 2004.
el-Kalkaşandî Ebû el-Abbâs, Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el-İnşâ, c. I, Kahire 1992.________, a.g.e., c. IV, Kahire 1914.
________, a.g.e., c. XI, Kahire 1917.
İbn el-Kesîr, el-Bidâye ve en-Nihâye, (Tah. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî), c. XVII, Mısır 1998.
________, Büyük İslâm Tarihi (Çev. Mehmet Keskin), c. XIII, İstanbul 1995.
Koca Salim, Türk kültürünün Temelleri-2, Ankara 2010.
Kuzgun Şaban, Hazar ve Karay Türkleri, Ankara 1985.
el-Makrîzî Takiyy ed-Dîn, el-Mevâ‘iz ve el-İ‘tibâr bi Zikr el-Hıtat ve el-Âsâr (Tah. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî), c. III, Kâhire 1998.
________, Kitâb es-Sulûk li Ma’rifet Duvel el-Mulûk (Tah. Muhammed ‘Abd el-Kâdir Atâ), c. II, Beyrut 1997.
el-Maverdî Ebî el-Hasan, Kitâb el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve el-Vilâyet ed-Dîniyye (Tah. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî), Kuveyt 1989.
el-Mes’udî Ebî el-Hasan, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher (Tah. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid), c. I, Beyrut 1973.
en-Nuveyrî Şehâbüddîn, Nihâyet el-Ereb fî Funûn el-Edeb, (Tah. Necîb Mustafa Fevvâz ve Hikmet Keşlî Fevvâz), c. XXX, Beyrut 2004.
Ortaylı İlber, Türklerin Altın Çağı, İstanbul 2017.
Özen Şükrü, “Kâdılkudât”, İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. XXIV, İstanbul 2001.
es-Suyûtî Celâleddîn, Hüsn el-Muhâdara fî Ahbâr Mısr ve el-Kâhire, Kahire 2007.
Saray Mehmet, “Altın Orda Hanlığı” İslâm Ansiklopedisi (TDV), c. II, İstanbul 1989.
Schamiloglu Uli, “Altın Ordu”, Türkler, c. VIII, Ankara 2002.
Şeker Mehmet, “Fâtımîlerde ve Memlûklerde Dört Mezhep Başkadılarının Tayini” ,Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Ankara2017, sy. 82, s.163-170.
Şeşen Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 2001
İbn Tağribirdî, Cemâleddîn en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kâhire, (Tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin), c. VII, Beyrut 1992.
Taşağıl Ahmet, “Hazarlar” İslâm Ansiklopedisi (TDV), c. XVII, İstanbul 1998.
Tekindağ M.C. Şehabeddin, Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961.
Tyan Emile, Histoire de l’Organisation Judiciaire En Pays d’Islam, Leiden 1960.
Togan Zeki Velidi, “Hazarlar” İslâm Ansiklopedisi (MEB), c. V/I, İstanbul 1987.
Üner M. Orhan, Memluklular’da Dinî ve Adlî Kurumlar, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Erzurum 1978.
Yüzbekî, Tevfîk Sultân, Dirâse fî en-Nuzum el-Arabiyye ve el-İslâmiyye, Bağdat 1988.