Türkiye’de Sosyal Bilimlerde Yöntem Sorunları:1930-2000 Arasında Yazılmış Araştırma Yöntemleri Kitaplarının Eleştirel Bir İncelemesi

Çalışma Türkiye’de sosyal bilimlerde yöntem olgusunun gelişimi ve işleyişini ve alanda görülen sorunları ele almaktadır. Nitel belge çözümleme deseni ile incelenen 34 kitapta gözlenen başlıca sorunlar şunlardır: Kitapların başlıkları içeriği yansıtmakta yetersiz kalmıştır. Kitaplarda çok sayıda kavramsal tutarsızlıklar gözlenmiştir. Kitap yazarlarından bilimsel yönteme ama özellikle bilim felsefesine özel ilgi duyanlar azınlıktadır. İdeolojik gerilimin yoğunlaştığı 1970’lerde Türk yazarların yazdığı kitap sayısında artış görülmüş ve bunlar arasında istatistik giderek ağırlık kazanmıştır. 1980’lerden itibaren ise bilim felsefesi ve yöntembilim tartışmalarına yer verilmeye başlanmıştır. Ancak bilimin mahiyetine ilişkin tartışmalar pozitivist kavramlarla sınırlı kaldığı gibi yazarların bu konulardaki açıklamalarında eksiklikler ve çelişkiler görülmüştür. Kitaplarda nadiren monografi ve örnek olaylardan söz edilmiş olsa da bu yıllarda yazılmış herhangi bir nitel yöntem kitabına rastlanmamıştır. Yazarlar bilgi aktarırken sorgulama, eleştirme ve örtük ilişkileri açığa çıkarma bakımından yeterince özenli davranmamıştır. Bundan ötürü ders kitaplarında kavram, tanım ve tekniklere ilişkin hatalar yeniden üretilerek ve yaygınlaştırılarak tekrar diğer yöntem kitaplarına ve bilim camiasına aktarılmıştır. Kalite konusunda mesafe alınmasına karşın ders kitabı yazımında aktarma ve öykünme aşamalarından özgün bilimsel bilgi üretme evresine geçişte zorluklar yaşanmıştır. Çalışmanın bulgu ve önerilerinin bu alanda yeni araştırmaların yürütülmesi için bir zemin oluşturacağı umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Sosyal Bilimler, Toplumsal Bilimler, Yöntembilim, Bilimsel Yöntem, Yöntem Sorunları, Yöntem Kitapları

Methodical Problems in the Social Sciences in Türkiye: A Critical Review of Research Method Books Written between 1930-2000

This study deals with the development and functioning of the phenomenon of method and the problems observed in the field of social sciences in Türkiye. The main problems observed in the 34 books examined using qualitative document analysis are as follows: The titles of the books inadequately reflect their contents. Many conceptual inconsistencies were observed in the books. Few of the book authors showed a particular interest in the scientific method and, especially in the philosophy of science. In the 1970s, a time of heightened ideological tensions, the number of books written by Turkish authors increased, and among them statistics gradually gained prominence. From the 1980s, discussions on philosophy of science and methodology began to appear. However, discussions on the nature of science remained limited to positivist concepts, and authors showed inadequacies and contradictions in their explanations of these topics. Although books occasionally mention monographs and case study researches, there were no mention of any qualitative method books written during these years. Authors did not make enough effort to question, criticize, and expose implicit relationships when conveying knowledge. As a result, errors in concepts, definitions, and techniques were reproduced and disseminated in textbooks and in the scientific community. Although progress was made in terms of quality of the textbooks, there were difficulties in moving from the phase of transmission and imitation to the production of original scientific knowledge. It is hoped that the results and recommendations of the study will provide a basis for conducting new research in this area.

Keywords:

Social Sciences, Methodology, Scientific Method, Problems of Method, Method Books,

PDF

___

Ahmed, J. (2010). Documentary research method: New dimensions, Indus Journal of Management & Social Sciences, 4(1), 1-14. Erişim adresi: http://ideas.repec.org/s/iih/journl.html
Akkaya, M. (2008). Türk kitap basmacılığı tarihçesi ve beşik devri, Bilgi ve Belge Araştırmaları, 1(1), 55 -75. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/170862
Aksoy, M. (2013). Bilimin mabedinde yöntem meselesi, İstanbul: Yeni İnsan.
Alaslan, F. ve Şimşek, A. (2013). Tarihyazımı, metodolojisi ve felsefesiyle ilgili Türkçe eserler bibliyografyası, Türk Tarih Eğitimi Dergisi, 2(2), 129-191. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/164014
Alkın, R. C. (2016). Turkish modernity and epistemic communities in the social sciences: Transfer of intellectual knowledge among religion and science? OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 6(10), 181-199. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/210737
Arıkan, R. (1995). Araştırma teknikleri ve rapor yazma, Ankara: Gazi Kitapevi.
Armağan, İ. (1983). Yöntembilim-1: Bilimsel yöntem, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları.
Armağan, İ. (1983). Yöntembilim-2: Bilimsel araştırma yöntemleri, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları.
Armay, U. (1981). Bilimsel araştırma ve teknikleri el kitabı, İstanbul: Der Yayınları.
Arseven, A. (1993). Alan araştırma yöntemi, Ankara: Gül Yayınevi.
Ataöv, T. (1969). Bilimsel araştırma el kitabı, Ankara: Balkanoğlu Matbaacılık.
Aziz, A. (1990). Araştırma yöntemleri-teknikleri ve iletişim, Ankara: Turhan Kitapevi.
Balaman, A. R. (1977). Katılarak gözlem tekniği, içinde Karabaş, S. ve Yeşilçay, Y. (der.) Türkiye’de toplumsal bilim araştırmalarında yaklaşımlar ve yöntemler, Ankara: ODTÜ.
Bayraktar, M. (2012). İdeal üniversite üzerine, içinde Bilgin, V. (der.), Üniversite, bilim ve Türkiye, Ankara: a Kitap.
Batuhan, H. (2001). İspanya’da bir şato: Bir düşünürün hatıraları, İstanbul: Bulut Yayınları.
Baysal, B. (2004). Üniversitelerde altmış yıl, İstanbul: Alfa Yayınları.
Baysal, J. (2010). Müteferrika'dan birinci meşrutiyete kadar Osmanlı Türklerinin bastıkları kitaplar: 1729-1875 (kitapların tam listesi ile),(2. bs.). İstanbul: Ada Ofset.
Benton, T. ve Craib, I. (2018). Sosyal bilim felsefesi, (5. bs.). Bursa: Sentez Yayıncılık.
Bernheim, E. (1936). Tarih ilmine giriş: Tarih metodu ve felsefesi, (çev. Ş. Akkaya), İstanbul: Devlet Matbaası.
Beşikçi, İ. (1976). Bilim yöntemi, Ankara: Komal.
Bilgin, V. (2012) Üniversite, bilim ve Türkiye, Ankara: a Kitap.
Bohnsack, R. (2014) Documentary method, içinde Flick, U. (der.), The Sage handbook of qualitative data analysis, Thousand Oaxs, New York: Sage.
Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method, Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40. https://doi.org/10.3316/QRJ0902027
Cillov, H. (1971). İstatistik tekniği ve uygulaması, (2. Baskı), İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları.
Coşkun, R. (2012). Bilimsel Göçebelik: Türkiye'de toplumsal bilimlerde araştırmanın doğası üzerine, I Biznes İnzibatçılığı və Korporativ Sosial Məsuliyyət’ Beynəlxalq Elmi Konfransı, 21-23 Kasım, Bakü-Azerbaycan. doi:10.13140/RG.2.1.2497.2887
Coşkun, R. (2018). Hakikat mi, belagat mı? Cemil Meriç ve İsmail Beşikçi örneklerinden Türk sağ ve sol düşüncesinde mantık sorunları üzerine, içinde, Akbolat, M. ve Unğan, M. C. (der.), Prof. Dr. Gültekin Yıldız Anı Kitabı, Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
Coşkun, R. (2019). Bilim, düşünce ve üniversite: Modern Türk düşüncesinin sorunlu doğası üzerine okumalar, The Journal of International Scientific Researches, 4(1), 58-71. doi.org/10.23834/isrjournal.502458
Coşkun, R. (2022). Nitel araştırmalarda sorunlar: Seçilmiş makalelerin eleştirel bir incelemesi ve bazı öneriler, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(1),165-189. Doi: 10.17494/ogusbd.1101565
Coşkun, R. (2023). ‘Sevkülidare ve teşkilat’tan ‘yönetim ve organizasyon’a: Bir bilimsel disiplinin soyağacını oluşturma girişimi, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, (yayın aşamasında).
Cüceloğlu, D. (1971). Türkiye’de yapılan sosyal-psikolojik araştırmaların metodolojik yönden bir tetkiki, içinde, Hacettepe Üniversitesi (der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi. Ankara: Hacettepe Üniv. Yayınları.
Çitçi, U. S. ve Öztürk, O. (2017). Araştırma yöntemleri kitapları araştırmacılara ne kadar yol gösteriyor?, 8. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresi, Köstence, Romanya, 14-26. Erişim adresi: https://acikerisim.sakarya.edu.tr/handle/20.500.12619/76080
Döven, M.S: Coşkun, R. (2005). Türk bilim cemaatinin bilimsel duruşu (yönetim organizasyon kongresi bildirileri örneği), 13. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Bildiriler Kitabı, 71‐73. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/363316865_TURK_BILIM_CEMAATININ_BILIMSEL_ DURUSU_YONETIM_ORGANIZASYON_KONGRE_BILDIRILERI_ORNEGI
Durkheim, E. (1943). İçtimaiyat usulünün kaideleri, (çev. S. Evrim), İstanbul: Şirket-i Mürettibiye.
Durkheim, E. (1995). Toplumbilimsel yöntemin kuralları, (çev. C. B. Akal), İstanbul: Engin Matbaacılık.
Duverger, M. (2014) Toplum bilimlerinde araştırma yöntem ve teknikleri, (Çev. Ö. Ozankaya), İstanbul: Cem Yayınevi.
Ergun, D. (1973). Sosyoloji ve tarih: Sosyolojide yöntem sorunu, İstanbul: Der Yayınları.
Ergun, D. (1993). Yöntemi bulmak (Türkiye’de toplumsal bilimlerin bunalımı), İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Erkul, İ. (1983). Araştırma raporlarında tertip ve şekil meselesi, İstanbul: Fatih Yayınevi.
Erünsal, İ. E. (2007). Osmanlılarda sahhaflık ve sahhaflar: Yeni bazı belge ve bilgiler, Osmanlı Araştırmaları, XXIX, 99-146. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/112326
Ertuğrul, H. (2003) Bilimsel çalışmalarda yeni teknikler, 3. Baskı, İstanbul: Nesil Yayınları.
Fındıkoğlu, Z. F. (1938). Türkiye’de ilmi ve felsefesi hayatın inkişafı şartları, Ankara: Çığır Dergisi Neşriyatı.
Fındıkoğlu, Z. F. (1961). İçtimaiyat (3 cilt), İstanbul Üniversitesi.
Fukuyama, F. (1992) The end of history and the last man, New York: Free Press.
Geçikli, R. M. (2021). Demokrat Parti dönemi yükseköğretim politikası ve 1956 tarihli rapor, Atatürk Üniversitesi, Atatürk Dergisi, XI(2), 141-171. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2146029
Gulbenkian Komisyonu (2011). Sosyal bilimleri açın: sosyal bilimlerin yeniden yapılanması üzerine rapor (8.bs.). İstanbul: Metis.
Gökçe, B. (1988). Toplumsal bilimlerde araştırma, Ankara: Savaş Yayınları.
Günay, D. Ve Kılıç, M. (2011). Cumhuriyet dönemi Türk yükseköğretiminde rektör seçimi ve atamalar, Yükseköğretim Dergisi, 1(1), 34-44. Erişim adresi: dergipark.org.tr/tr/pub/yuksekogretim/issue/41253/498308
Güvenç, B. (1971). Etnolojik ve sosyal (kültürel) antropolojik araştırmalar, içinde, Hacettepe Üniversitesi (der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi, Ankara: Hacettepe Üniv. Yayınları.
Hacettepe Üniversitesi (1971). Türkiye’de sosyal araştırmaların gelişmesi, Ankara: Hacettepe Üniv. Yayınları
Hyman, R. (1990). Psikolojik araştırmanın neliği, (Çev., Y. Özakpınar), Konya: Selçuk Üniv. Yayınları.
İslamoğlu, A. H. (2008). Pazarlama araştırmalarının genel bir değerlendirilmesi, Pazarlama ve Pazarlama Araştırmaları Dergisi, 2(Haziran), 55-61. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1672162
Kağıtçıbaşı, Ç. (1971) Türkiye’de sosyal-psikolojik araştırmaların genel görünümü, gruplanması ve bazı problem sahaları, içinde, Hacettepe Üniversitesi (der) Türkiye’de sosyal araştırmaların gelişmesi semineri, Ankara: Hacettepe Üniv. Yayınları.
Kaptan, S. (1973) Bilimsel araştırma teknikleri ve istatistik yöntemleri, Ankara: Tekışık Matbaası.
Karabaş, S. ve Yeşilçay, Y. (1977). Türkiye’de toplumsal bilim araştırmalarında yaklaşımlar ve yöntemler, Ankara: ODTÜ.
Karasar, N. (1976). Araştırmalarda rapor hazırlama yöntemi: Kavramlar, ilkeler, teknikler, Ankara: Torunoğlu Ofset.
Karataş, B. (1984). Araştırma teknikleri, İstanbul: Çağlayan Basımevi.
Karpuz, B. (2010). Araştırma yöntem ve stratejileri, (2. bs.). İstanbul: HiperLink.
Keleş, R. (1976). Toplum bilimlerinde araştırma ve yöntem, Ankara: TODAİE.
Kıray, M. (1971). Sosyal değişme ve sosyal bilimler, içinde, Hacettepe Üniv. (der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi Semineri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Kornow, E. (1956). Araştırma el kitabı, (Çev. S. Aren), Ankara: A.Ü. SBF Yayınları.
Köktürk, G. V. (2005). Türkiye'de 1980-2003 yılları arasında sosyal bilimler alanında yayımlanmış yöntem ve araştırma teknikleri kitaplarının hedef kitleleri ve yazılma amaçları açısından değerlendirmesi. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (2), 113-130. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/326959
Kösemihal, N. Ş. (1971). Sosyal-psikolojik araştırma tebliği üzerine, içinde, Hacettepe Üniv. (der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi Semineri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Kurtkan-Bilgiseven, A. (1978). Sosyal ilimler metodolojisi, İstanbul: Filiz Kitapevi.
Kurtuluş, K. (1976). Pazarlama araştırmaları, İstanbul: İ. Ü. İşletme Fak. Yayınları.
Kurtuluş, K. (1983). İşletmelerde araştırma yöntembilimi-araştırma yöntemleri, İstanbul: İ.Ü., İşletme Fakültesi Yayınları.
Lanson, G. (1937). Edebiyat tarihi: İlimlerde usul, (Çev. Y. Şerfif), İstanbul: Remzi Kitapevi.
Langlois, Ch. V. ve Seignobos, Ch. (1937). Tarih tetkiklerine giriş, (Çev. G. Ataç), İstanbul: Devlet Matbaası.
Lincoln, Y. S. ve Guba, E. G. (2013). The constructivist credo, California: Left Coast Press.
Mardin, Ş. (1971). Siyasal bilimlerde araştırmalar tebliğleri eleştirisi, içinde, Hacettepe Üniv. (der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi Semineri, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
Maree, D. J. F. (2020). Realism and psychological science, (e-book), N. York: Springer.
Marini, M. M. ve Singer, B. (1988). Causality in the social sciences, Sociological Methodology, 18, 347-409. doi:10.2307/271053
Moed, H. F. (2005). Citation analysis in research evaluation, N. York:Springer.
Monod, G. (1938) Tarihte usul, (Çev. K. Ş.Derşen), İstanbul: Devlet Kitapevi.
Moses J. W. ve Knutsen, T. L. (2020). Bilmenin yolları, İstanbul: Küre Yayınları.
OECD (2007). Revised field of science and technology (fos) classification in the Frascati manual, OECD, https://www.oecd.org/science/inno/38235147.pdf
Özen, Ş. (2001). Türk yönetim/organizasyon yazınında yöntem sorunu: Kongre bildirileri üzerine bir inceleme, Doğu Akdeniz Üniversitesi Turizm Araştırmaları Dergisi, 1(1), 89-118. Erişim adresi: https://www.academia.edu/1035800/T%C3%9CRK_Y%C3%96NET%C4%B0M_ORGAN%C4%B0ZASYON_YAZININDA_Y%C3%96NTEM_SORUNU_KONGRE_B%C4%B0LD%C4%B0R%C4%B0LER%C4%B0_%C3%9CZER%C4%B0NE_B%C4%B0R_%C4%B0NCELEME.
Özen, Ş. (2002). Türkiye’deki örgütler/yönetim araştırmalarında törensel görgülcülük sorunu. Yönetim Araştırmaları Dergisi, 2(2), 5-31. Erişim adresi: http://yad.baskent.edu.tr/files/2002_cilt_2_ekim_4.pdf
Pamukçu, A. M. ve Dilmen, S. (1956). Araştırma ve tez, Ankara: A.Ü. Veteriner Fak. Yayını.
Poincare, H. (1951). Bilim ve metod, İstanbul: MEB.
Popper, K. R. (2005). Bilimsel araştırmanın mantığı, (3. bs.), (Çev. İ. Aka ve İ. Turan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Renan, E. (1951). Bilimin geleceği I, İstanbul: MEB.
Robbins, L., Dupriez, L., Sola, J. A. Ve Stuart, O.M.V. (1945). İktisadi araştırmalarda usuller hakkında beş konferans, Ankara: Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü Yay.
Saltık, E. (2007). Osmanlı sosyal hayatında kitap (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Sayer, A. (2017). Sosyal bilimde yöntem: Realist bir yaklaşım, İstanbul: Küre Yayınları.
Scott, J. (1990). A matter of record: Documentary sources in social research, Cambridge: Polity Press.
Sencer, M. ve Irmak, Y. (1984). Toplumbilimlerinde yöntem, İstanbul: Say Yayınları.
Seyidoğlu, H. (1979). Bilimsel araştırma ve yazma el kitabı, İstanbul: Olgaç Matbaası.
Sümbüloğlu, K. (1977). Örnekleme teknikleri, içinde, Hacettepe Üniversitesi (Der), Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi, Ankara: Hacettepe Üniv. Yayınları.
Sümbüloğlu, V. ve Sümbüloğlu, K. (1998) Sağlık bilimlerinde araştırma yöntemleri, Ankara: Hatipoğlu Yayınları.
Şahin, M. C. (2017). Türk sosyolojisinin kısa tarihi: dönemler, şahıslar ve ana yönelimler, İslami İlimler Dergisi, 12(1), 7-41. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/416913
Şatana, N. S. (2016). Uluslararası ilişkilerde bilimsellik, metodoloji ve yöntem. Uluslararası İlişkiler, 12(46), 11-33. doi.org/10.33458/uidergisi.463026
Şimşek, Ü. (1985). Araştırma teknikleri, 2. Baskı, İstanbul: Yeni Asya Yayınları.
Tandoğan, Z. (2008). Anthropology in Turkey: Impressions for an overview, içinde, Boskovic, A. (Ed.), Other people’s anthropologies: Ethnographic practice on the margins, New York-Oxford: Berghahn Books.
Tekeli, İ. (1977). Çevre ülkelerde toplumsal bilimlerin ideolojik sorunları, içinde. Karabaş, S. ve Yeşilçay, Y. (der.) Türkiye’de toplumsal bilim araştırmalarında yaklaşımlar ve yöntemler, Ankara: ODTÜ.
Tekeli, İ. (2011). Sosyal bilimci ve siyasetçi olarak Behice Boran: Hesabı akılla verilen bir yaşam, Sosyoloji Dergisi, (23), 1-45. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/593681
Togan, Z. V. (1950). Tarihte usul, İstanbul: Enderun Kitapevi.
Tokel, T. (1980). Pazarlama araştırması, Bursa: Bursa İktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi
Tutar, H. (2014). Bilim ve sözde bilim, Ankara: Seçkin.
TÜBA (1997). Cumhuriyet döneminde Türkiye’de bilim: TÜBA (der), Sosyal bilimler, Ankara: TÜBA.
Türkbal, A. (1981). Bilimsel araştırma metodları ve uygulamalı istatistik, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
Tütengil, C. O. (1969). Sosyal ilimlerde araştırma ve metod, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları.
Vaismoradi, M., Turunen, H. ve Bondas, T. (2013 ). Content analysis and thematic analysis: Implications for conducting a qualitative descriptive study, Nursing and Health Sciences, 15, 398–405. doi: 10.1111/nhs.12048
Yaggy, E. (1989). Bilimsel çalışma nasıl hazırlanır, (Çev., O. Aktan), İstanbul: Makro Yayınları.
Yazıcı, E. (2012) Türkiye’de üniversite algısı; Sorunlu bir dönüşüm, içinde Bilgin, V. (der.), Üniversite, bilim ve Türkiye, Ankara: a Kitap.
Yıldırım, E. (2000). İktidar, üniversite ve aydınlar. Bilgi, 2(1), 1-11. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilgisosyal/issue/29146/311708
Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (10. bs.). Ankara: Seçkin.
Young, P. V. (1968). Bilimsel ve sosyal incelemeler ve araştırma, (Çev. G. Bingöl, ve N. İşçil), Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları.