Hayırsever Kapitalizmi ve Erken Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetlerinin Örgütlenmesi: Rockefeller Vakfının Rolü
Bu çalışma, dünyanın en büyük hayırsever örgütlerinden biri olan Rockefeller Vakfı’nın 20 nci yüzyılın ilk yarısında Türkiye’de sağlık alanındaki faaliyetlerini incelemektedir. Çalışma, Amerikan hayırseverliği ile ilişkili olarak Vakfın Türkiye’ye yönelik ilgisinin özgün tarihsel bağlamını, faaliyetlerini ve sonuçlarını tartışmaktadır. Vakfın özellikle iki dünya savaş arası dönemde hıfzıssıhha kurumları, sıhhat merkezleri, tıp eğitimi ve tıbbi araştırmaları kapsayan ve finansal mekanizmalarla desteklenen programları ile Türkiye’de sağlık hizmetlerinin yeniden yapılandırılmasının makro bağlamı içinde nasıl bir işlev gördüğü analiz edilmektedir. Çalışmada Türkiye’ye yönelik olarak Vakfın ilgisinin hayırseverlik hedeflerinin ötesine uzanarak ekonomik, siyasi ve kültürel değerlerle yüklü olduğu ileri sürülmektedir.
Philanthropic Capitalism and Health Care Organization in the Early Republican Period: The Role of the Rockefeller Foundation
This paper examines activities of the Rockefeller Foundation, one of the world's largest philanthropic organizations, in the field of health during the first half of 20th century in Turkey. In relation to American philanthropy, it discusses unique historical context, activities and results of the Foundation’s interest towards Turkey. It is analyzed how programs of the Foundation covering public health institutions, health centers, medical training and medical researches supported with financial mechanisms functions within macro context of restructuring health services in Turkey, especially during the period between two world wars. In the paper, it is put forward that the Foundation’s interests towards Turkey went beyond philanthropic goals and carries economic, political and cultural values.
___
- Zogheb, Henry de (1935), “Endüstriciler ve Finansçılar: Rockefeller”, Fikir Hareketleri, Çev. Atilla Atalay, Cilt 4, Sayı:87, s.137-138.
- Yürür, Gülkızılca (2013), Gaziantep'teki Amerikan Hastanesi, Hastaneye Bağlı Tıp ve Sağlık Okullarının Tarihi ve Çevreye Etkileri, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
- Yeniaras, Orhan (2000), Türkiye Kızılay Tarihine Giriş, Kızılay Bayrampaşa Şubesi, Alkan Matbaacılık, İstanbul.
- Weindling, Paul (1997), “Philanthropy and World Health: The Rockefeller Foundation and The League of Nations Health Organisation”, Minerva, Vol.35, No.3, s.269-281.
- Waitzkin, Howard and Rebeca Jasso-Aguilar (2015), “Imperialism’s Health Component”, Monthly Review, Vol.67, No.3, (July-August), s.114-129.
- Waitzkin, Howard (2000), The Second Sickness: Contradictions of Capitalist Health Care, Rev. Ed., Rowman and Littlefield Publishers, Lanham.
- TBMM (1925), “Reisi Cumhur Gazi Paşa Hazretlerinin Nutku”, TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt 19, Dönem II, 3. Yasama Yılı, Birinci Oturum (1 Kasım 1925), s.9.
- Tarbell, İda M. (1905), The History of The Standard Oil Company, Vol 1, Second Impression, McClure Phillips Co., New York.
- Uluğbay, Hikmet (1995), İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Turkish Daily News Yayınları, Ankara.
- Uğurlu, Mehmet Cemil (1994), “Türkiye’de Öncü Bir Toplum Hekimi Dr. Mehmet Cemalettin Or”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt 47, Sayı 1, s.3-49.
- Strode, George K. (1930), “Diary, 22-23 January 1930”, Rockefeller Foundation Records, s.16-17.
- Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti (1942), Sıhhiye Mecmuası Fevkalade Nüshası: Dr. Refik Saydam’ın Aziz Hatırasına, Ulusal Matbaa, Ankara.
- Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti (1933), Sıhhiye Mecmuası Fevkalade Nüshası: Vekâletin On Yıllık Mesaisi (29 Birinci Teşrin 1933), Ankara.
- Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı (1982), Dr. Refik Saydam 1881-1942 Ölümünün 40. Yılı Anısına, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayın No: 495, Ankara.
- Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı-SSYB (1948), “Rockefeller Vakfı Temsilcilerinin Türkiye’yi Ziyaretleri”, Sağlık Dergisi, Cilt XXII, Sayı 2, (Şubat), s.82-86.
- Rose, Kenneth W. (2008), The Rockefeller Foundation’s Fellowship Program in Turkey, 1925-1983, http://www.rockarch.org/publications/resrep/pdf/roseturkey.pdf, 01.02.2016.
- Rose, Wickliffe (1915), “Conference between Dr. James L. Barton, Rev. J.P. McNaughton ve Mr.Rose”, Rockefeller Foundation Records Wickliffe Rose’s Diaries, (August, 11), s.1-5.
- Rockefeller Foundation (1937), International Health Division Annual Report 1937, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1936), International Health Division Annual Report 1936, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1935), International Health Division Annual Report 1935, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1933), International Health Division Annual Report 1933, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1930), International Health Division Annual Report 1930, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1928), International Health Division Annual Report 1928, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1916), International Health Division Annual Report 1916, The Rockefeller Foundation, New York.
- Rockefeller Foundation (1914), International Health Division Annual Report 1913- 1914, The Rockefeller Foundation, New York.
- Pearce, Richard M. (1924), Officers Diaries: Europa and the Near East: (January 2- September 29), Rockefeller Foundation Records, RG12, M-R, http://dimes.rockarch.org, 23.01.2017.
- Page, Benjamin B. (2001), “First Steps: The Rockefeller Foundation in Early Czechoslavakia”, East European Quarterly, Vol: XXXV, No:3, (September), s.259-308.
- Özgiray, Ahmet (1999), “Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Siyasi İlişkiler (1923-1928)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 43, (Mart), s.53-75.
- O’Brien Thomas F. (1999), The Century of U.S. Capitalism in Latin America, University of New Mexico Press, Albuquerque.
- New York Times (1915), Sultan Honors Americans: Confers Decorations on Three Standard Oil Officials, (28 July, Constantinople), 29 July.
- Luckett, George Sparr ve Harold Farnsworth Gray (1925), Sıhhat-i Umumiye İdaresi Esasatı, Çev. Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti, T.C. Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti Neşriyatı, Sayı 2, Yeni Matbaa, İstanbul.
- Löwy, Ilana and Patrick Zylberman (2000), “Medicine as a Social Instrument: Rockefeller Foundation, 1913–45”, Stud. Hist. Phil. Biol. & Biomed. Sci., Vol. 31, No. 3, s.365–379.
- https://www.rockefellerfoundation.org/about-us/our-history/, 13.01.2017.
- http://rockefeller100.org/exhibits/show/health, “The IHD”, 100 Years: The Rockefeller Foundation, Health, 03.04.2015.
- Hackett, Lewis Wendell, “History of the International Health Division,” 100 Years: The Rockefeller Foundation, http://rockefeller100.org/items/show/5299, 7.01.2017.
- Gunn, Selskar M. (1927), Diary, 3 January-30 June 1927, Rockefeller Foundation records, officers' diaries, RG 12, F-L, http://dimes.rockarch.org, 23.01.2017.
- Gunn, Selskar M. (1925), Diary of a Visit to Turkey, May 5-13, RFA, RG 6.1, Series 1.1, Box 37, Folder 458. http://dimes.rockarch.org, 23.01.2017.
- Gören, Sadık ve Mustafa Görsel (1961), Türkiye Cumhuriyeti Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Hıfzıssıhha Okulu 25 inci Yıldönümü (2 Kasım 1936-2 Kasım 1961) Tarihçe ve Çalışmaları, Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara.
- Erhan, Çağrı (2015), Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Kitabevi, Ankara.
- Erdem, Murat ve Kenneth W. Rose (2000), “American Philanthropy in Republican Turkey: The Case of Rockefeller and Ford Foundations”, The Turkish Yearbook of International Relations, Research Center for International Political and Economic Relations, Ankara University, Faculty of Political Science Publications, Vol.31, No.2, s.131-157.
- Dirim (1949), “Olan Bitenler”, Dirim Aylık Tıp Gazetesi, Cilt XXIV, Sayı 3, (Mart), s.69.
- Dirim (1946), “Olan Bitenler”, Dirim Aylık Tıp Gazetesi, Cilt XXI, Sayı 12, (Aralık), s.454.
- DeNovo, John A. (1963), American Interests and Policies in the Middle East, 1900- 1939, The University of Minnesota Press, Minneapolis.
- Dedeoğlu, Necati (2001), “Hıfzıssıhha Okulu: Tarihçesi, Önemi”, Toplum ve Hekim, Cilt 16, Sayı 6, (Kasım-Aralık), s.468-469.
- Çeviker, Gülsevim (2011), Amiral Bristol Hemşirelik Okulu (1920-1999), Yay. Haz. Yavuz Selim Karakışla, Vehbi Koç Vakfı Yayınları, İstanbul.
- Corner, George Washington (1964), A History of the Rockefeller Institute, 1901-1953: Origins and Growth, The Rockefeller Institute Press, New York.
- Chernow, Ron (2004), Titan: The Life of John D. Rockefeller, Sr., Second Edition, Vintage Books, New York.
- Brown, E. Richard (1979), Rockefeller Medicine Men: Medicine and Capitalism in America, University of California Press, Berkeley.
- Brown, E. Richard (1977), “Comments on Brown’s Paper on Rockefeller Influence”, American Journal of Public Health, Vol.67, No.2, (February), s.190-192.
- Brown, E. Richard (1976), “Public Health in Imperialism: Early Rockefeller Programs at Home and Abroad”, American Journal of Public Health, Vol.66, No.9, (September), s.897-903.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) (1916), Zahiren Osmanlı Memleketindeki Muhtaç Ahaliye Hakikatte ise Ermenilere Yardım Dağıtmak için Amerika Zenginlerinden Oluşan Rockefeller Heyeti'nce İstanbul'a Gönderilen Fladelfiyalı Mühendis Edward Stoever'in Kendisine Hissettirilmeden İzlenmesi, İstanbul'a Girmesine izin Verilmemesi, DH. EUM.5.Şb, Dosya No: 25, Belge No: 50, 29 Haziran 1916.
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) (1916), Amerikalı Edward Stoever Nam Şahıs ve Faaliyetleri Hakkında Malumat, Hariciye Siyasi (HR. SYS.), Dosya No: 2422, Belge No: 30, 17 Haziran 1916.
- Birn, Anne-Emanuelle (2014), “Philanthrocapitalism, Past and Present: The Rockefeller Foundation, the Gates Foundation, and The Setting(s) of The International/Global Health Agenda”, Hypothesis, Vol.12, No.1, s. 1-27.
- Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) (1926), İki ay süre ile Avrupa’da İncelemelerde bulunacak olan Sıhhiye Vekili Dr. Refik (Saydam)’a verilecek günlük ve yolluğun Sıhhiye Bütçesinin Özel Faslından Ödenmesi, Yer No: 30-18-1-1/18-27-12, 4 Mayıs 1926.
- Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) (1923), Rockefeller Enstitüsünün Tıp, Hıfzıssıhha ve Ziraat Komisyonunun Türkiye’ye Davetinin Uygun Görülmediği, Yer No: 30-10-0-0/200-365-12, 24 Nisan 1923.
- Barton James L. (2010), Türkiye’de Gündoğumu, Çev. Zekeriya Başkal, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
- Aydın, Erdem (2002), Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi, Naturel Kitap Yayıncılık, Ankara.
- Arnold, David (1993), Colonizing The Body: State Medicine and Epimedic Disease in Nineteenth-Century India, University of California Press, Berkeley and Los Angeles.
- Albayrak, Mustafa (2004), Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix Yayınevi, Ankara.
- Akgün, Seçil Karal ve Murat Uluğtekin (2001), Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Cilt 2, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara.
- Acar, Fatma (1950), Hemşirelik ve Ziyaretçi Hemşirelik Tekniği, Verem Mücadelesi Cemiyeti Yayınları No:3, Kader Basımevi, İstanbul.
- Abel, Christopher (1995), “External Philanthropy and Domestic Change in Colombian Health Care: The Role of the Rockefeller Foundation, ca. 1920-1950”, The Hispanic American Historical Review, Vol.75, No.3, (August), s.339-376.
- ABCFM (1915), The One Hundred and Fifth The Annual Report, Board Congregational House, Vermont Printing, Boston.
- ABCFM (1834), First Eleven Annual Reports of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, with Other Documents of the Board, Clocker and Brewster, Boston.
- ISSN: 1300-1795
- Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
- Başlangıç: 1968
- Yayıncı: -