XX. YÜZYIL BAŞLARINDA AMASYA SANCAĞINDA ERMENİ VE RUMLARDAN KAYNAKLANAN ASAYİŞ PROBLEMLERİ

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyıl boyunca her aşamasında Osmanlı Devleti’ni parçalamak isteyen devletlerce desteklenen ayrılıkçı azınlık isyanlarıyla uğraşmıştır. Sırplarla başlayan ve Yunan, Karadağ, Bulgar, Hersek isyanlarıyla devam eden süreçte 1913 yılına gelene kadar Balkanlar kaybedilmiş, burada yaşayan azınlıklar da bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Azınlıkları her zaman kendi siyasi çıkarları için uygun bir aparat olarak gören Batılı ülkeler, Osmanlıyı parçalama siyasetine bu defa Anadolu’daki Ermeni ve Rumlar üzerinden devam etmişlerdir. Bu devletler tarafından bağımsızlık vaadiyle kışkırtılan Anadolu Rumları ve Ermeniler, XIX. yüzyıl son çeyreğinden itibaren yoğun şekilde, örgütlemeye, silahlandırmaya başlamışlardır. Bu süreçte Osmanlı Devleti, Ermeniler ve Rumların işlediği çok sayıda cinayet, gasp, baskınlar, casusluk, ayaklanma gibi asayiş problemleriyle karşılaşmıştır. I. Dünya Savaşı esnasında düşmanla işbirliği içinde illegal faaliyetlerini artıran Ermeni ve Rumlar, cephe gerisinde güvenlik zafiyeti oluşturmaya, halk arasında korku ve panik havası estirmeye çalışmıştır. Merkezi hükümetin girişimlerine rağmen olaylar Millî Mücadele sonuna kadar tam anlamıyla kontrol altına alınamamış, Anadolu Müslüman halkı XX. yüzyıl başlarında özellikle I. Dünya Savaşı yıllarında çok acı hatıralar yaşamak durumunda kalmıştır. XX. yüzyıl başlarında yoğun Ermeni ve Rum nüfusuna sahip olup Ermeni ve Rum kaynaklı asayiş problemlerinin yoğun olarak yaşandığı Amasya sancağı yerel ölçekte bu problemlerin incelenmesi için uygun bir yer olduğu değerlendirildiğinden çalışma alanı olarak tercih edilmiştir. Bu çalışmada konu ile ilgili arşiv belgeleri ve telif eserler ışığında Amasya sancağındaki Ermeni ve Rumlardan kaynaklanan asayiş problemleri, bu problemlerin genel nedenleri, üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı Amasya örneğinden hareket ederek XX. yüzyıl başlarında Osmanlı taşrasında yaşanan Ermeni ve Rumların sebep oldukları asayiş problemleri, Müslüman ahalinin maruz kaldığı sıkıntılar hakkında genel bir fikir vermektir.

Anahtar Kelimeler:

Ermeni, Rum, Pontus, Amasya Sancağı, tehcir

PUBLIC ORDER PROBLEMS BROUGHT ABOUT THE ARMENIANS AND GREEKS IN PROVINCE OF AMASYA EARLY 19TH CENTURY

Throughout the 19th century, the Ottoman State had to garple with separatist minority revolts supported by the state that to take it apart. During a period -begining with rebellions in Serbia and on with those in Greece, Montenegro, Bulgaria, and Herzegovin the Balkans were lost until 1913, and the minorities living there gained their independence. Western countries, which often saw the minorities as a suitable for their politic interest, continued their policy of breaking up the Ottoman İmpire with the Armenians and Greeks in Anatolia. Anatolian Greeks and Armenians were provoked by these states against Ottoman State with the promise of independence, and started an intense process of organizing and arming them from the last quarter of the 19th century. During this period the Ottoman State faced the problems –such as numerous murders, extortion, raids, espionage, and rebellion committed by the Armenians and Greeks in Word War I. The Armenians and Greeks that ramped up their illegal activities in colusion with the enemies tried to create political insecurity behind the front and to create an atmosphere of fear and panic. Despite the attemps of central goverment, events could not be taken under-control until the end of the War of İndependence. The beginning of the 19th century was a painful time for the Anatolian Muslim people especially First World War I. As the province of the Amasya, which had a dense population of Armenians and Greeks at the beginning of the 19th century and where the security problems brought about Armenian and Greek often took place, was a suitable place to examine these problems a local level it was chosen as the research site. This study looks at the public order problems caused bey the Armenian and Greek minorities in the Province of Amasya and the general causes of these problems in the light of related archive documents and research articles. The study aims to give a overview of the security problems arising in the Ottoman provinces at the beginning of the 19th century, and chalenges these presented for the Muslim population.

Keywords:

Armenian, Greek, Pontus, Province of Amasya, forced relocation,

PDF

___

A.}MKT.MHM. (Sadaret Mektubi Kalemi, Mühimme): 747/2, 749/5, BEO.(Babıâli Evrak Odası): 223/16710,
DH.EUM.2.Şb. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 2.Şube): 68/84,
DH.EUM.3.Şb. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 3.Şube): 19/4425/63,
DH.EUM.6. ŞB. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 6.Şube): 19/43, 32/63, 35/68, 37/12, 37/40, 39/41, 40/15,
DH.EUM.AYŞ. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayiş): 14/115, 17/101,
DH.EUM.KLU. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Umumi): 10/07,
DH.ŞFR. (Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi): 70/15, DH.TMIK.M. (Dahiliye Muamelat): 25/39),
HR.SYS. (Hariciye Siyasi): 2435/49, İ.HUS. (İrade, Hususi): 9/53, 17/28, 39/40,
MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları): 221/46, 221/214, Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat): 69/47, 74/45, 74/94, 75/188, 92/130, 156/194, 231/41,
Y.A.HUS. (Yıldız Sadaret Hususi Maruzat): 98/6, 269/36, 269/88, 269/129, 272/44, 273/9, 273/45, 276/69, 276/71, 277/33, 277/72, 277/89, 280/70, 282/32, 287/104,
Y.PKR.BŞK. (Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı): 29/95, Y.PRK.UM. (Yıldız Umumi): 27/87, 31/51, Y.PRK.A. (Sadaret): 8/66, 10/71,
Y.PRK.ASK. (Yıldız Askeri Maruzat): 94/7, 101/94, 108/90, 108/95, Y.PRK.AZN. (Yıldız Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı): 20/22,
Y.PRK.DH. (Yıldız Dahiliye Nezareti Maruzatı): 09/04, Y.PRK.SRN. (Yıldız Serkurenalık Evrakı): 3/67
Salname-i Nezareti Maarif-i Umumiye (H.1318), Matbaa-i Amire, İstanbul 1318
Salname-i Nezareti Maarif-i Umumiye (H.1321), Matbaa-i Amire, İstanbul 1321
Anadol, Cemal (2007). Ermeni Dosyası, İstanbul: Bilge Karınca Yayınları.
Armaoğlu, Fahir (2013). XIX. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), İstanbul: Timaş Yayınları.
Arslan, Ali- Bal, Halil- Demirhan, Hasan (2012). Tarihi ve Stratejik Boyutlarıyla Ermeni Meselesi, İstanbul: İdil Yayıncılık.
Aybars, Ergun (1997). İstiklal Mahkemeleri, Ankara: Ayraç Kitabevi.
Balcıoğlu, Mustafa (201). Milli Mücadelede Merkez Ordusunun İstihbarat Faaliyetleri: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.5, S.1, s.5-14
Beydilli, Kemal (2010). Şark Meselesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.38. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s.352-356.
Cin, Turgay (2006). Yunanistan’ın Pontus Soykırım: İddiaları ve Türkiye. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 8, S.2, s.27-89.
Çiçek, Rahmi (2007). Merzifon Amerikan Koleji ve Pontus Sorunu. Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu. (Ed.V. Usta). Ankara: Serander Yayınları. s.199-210.
Genç, Sabit (2020). Ermeni Tehcirinin Nüfus ve Ekonomi Üzerindeki Etkileri: Merzifon Örneği . Journal of Universal History Studies, C.3, S.2, s.293-317.
Genç, Sabit (2021). Amasya Sancağının İdari Durumu ve Nüfus Yapısı (1880-1915). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.11,S.1, s.57-80.
Göyünç, Nejat (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Türkler Ansiklopedisi, C.10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s.421-445.
Güler, Ali (1995). Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri. Ankara: Rizeliler Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği.
Haydaroğlu, İlknur (2002).Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Türkler Ansiklopedisi, C.14. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s.323-333.
İbnü’ş Şeyh Nafi, Mahmud Cevad (2012). Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcraatı. Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
İleri, Turgut (1998). Maarif Salnamelerine Göre 20. Yüzyıl Başlarında Amasya’da Eğitim ve Eğitim Kurumları (1898-1903, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karal, Enver Ziya (1988). Osmanlı Tarihi. VIII. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Kocabaşoğlu, Uygur (1999). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Osmanlı Ansiklopedisi, C.5. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s.340-349.
Kodaman, Bayram (1999). II. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Küçük, Mustafa (1999). Şark Meselesi Çerçevesinde ve İkinci Meşrutiyet’e Kadar Olan Dönemde Osmanlı Devleti’nin Siyasi Vaziyeti, Osmanlı Ansiklopedisi, C.2. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s.51-57.
Natanyan, Boğos (2008). Sivas 1877. Çev. Silvart Malhasyan. İstanbul: Bir Zamanlar Yayıncılık.
Önder, Duman (2010). Emperyal bir Araç Olarak Rum-Pontus Sorunu (1908-1918). Ankara: Berikan Yayınevi.
Pakalın, M.Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II.Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Sarafian, Ara (2011). Talat Paşa’nın Ermeni Soykırım Raporu, Londra: Gomidas Enstitüsü Yayınları.
Uçarol, Rıfat (1985). Siyasi Tarih, İstanbul: Filiz Kitabevi.
Uras, Esat (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yayınları.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988), Osmanlı Tarihi, I.Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
Yasar, Abdizade Hüseyin Hüsameddin (2013). Amasya Tarihi, Yayına hazırlayan Mesut Aydın-Güler Aydın, III-IV-V. Cilt. Amasya: Amasya Belediyesi Yayınları.IV.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri 15.Cilt, Devre I, 136. Birleşim, Celse 1
Ceride-i Mehakim, 5 Ağustos 1309 Perşembe, Numara 731, Matbaa-i Amire’de tab olunmuştur. Düstur (1336), İkinci Tertib, Cilt VII, Dersaadet: Matbaa-i Amire