FERGANA NÜSHASINDAN KUTADGU BİLİG’İN SÖZ VARLIĞINA KATKILAR

462/1069-1070 yılında Yûsuf Hâs Hâcib tarafından yazılan Kutadgu Bilig’in müellif nüshası elimizde bulunmamaktadır. Yazıldıktan uzun yıllar sonra istinsah edilen Viyana, Kahire ve Fergana nüshaları doğal olarak müellif nüshasını tam olarak yansıtamamaktadır. Bu üç nüshanın bütün yönleriyle incelenmesi, her bir nüshanın dil özelliklerinin ve söz varlığının ortaya konması için kimi çalışmalar yapılmış olmakla birlikte henüz ayrıntılı ve yeterli çalışmalar yapılmamıştır. Nüshaların birbirleriyle kapsamlı olarak karşılaştırılması için öncelikle her nüshanın ayrı ayrı incelenmesi gerekmektedir. Viyana ve Kahire nüshalarının Fergana nüshasına göre birbirlerine daha yakın oldukları tespit edilmiştir. Her nüshada eksik bölüm ve beyitler bulunmaktadır. Bu çalışmada, Fergana nüshasının tamamının yazı çeviriminden ve çevirisinden yola çıkarak bu nüshadaki farklı yazımlarla ortaya çıkan sözcükler üzerinde durulacaktır. Bu doğrultuda tespit edilen yayın- “yaymak, dağıtmak”, ḳorı- “korumak”, yasa- “yapmak, onarmak”, tewsüzün “hile yapmadan, hile yapmaksızın”, tuy- “tesir etmek, etkilemek”, ėrin “dudak” gibi sadece Fergana nüshasında geçen sözcüklere ve nüshada bulunan ancak farklı anlamı olan tegin- “ulaşmak, varmak, mec. atanmak, naspedilmek” eylemine değinildi. Ayrıca farklı anlam ve imlâyla değerlendirdiğimiz öz boḳa “kendini tutup/tutarak, sakin olup/olarak”, be-ḥill “affetme, bağışlama; mec. helalleşme” sözcükleri ile imlâsı farklı olan tiŋle-“dinlemek” eylemine yer verildi. Sözcükler, beyitlerin yazı çevirimi ve çevirisinin verilmesi suretiyle açıklandı. İlgili beytin Arat’ın metin yayımındaki yazı çevirimi ve çevirileri de gösterilerek karşılaştırma imkânı sağlandı. Ardından sözcüklerin Eski Türkçe dönemi ve sonraki dönemlerdeki anlam ve biçimleri incelendi. Böylece Kutadgu Bilig’in söz varlığına yeni sözcükler eklenmiş oldu.

Anahtar Kelimeler:

Kutadgu Bilig, Fergana Nüshası, Söz Varlığı, Eski Türkçe

CONTRIBUTIONS TO THE VOCABULARY OF KUTADGU BILIG FROM THE FERGANA MANUSCRIPT

The original manuscript of Kutadgu Bilig written by Yûsuf Hâs Hâcib in 462/1069-1070 does not exist today. Naturally, the manuscripts in Vienna, Cairo and Fergana reproduced many years after the original manuscript was written can not fully reflect it. Even though some studies have been carried out to examine these three manuscripts in all aspects and reveal the linguistic features and vocabulary of each manuscript, detailed and sufficient studies have not been done yet. To begin with, it is necessary to examine each manuscript separately to make a comprehensive comparison of them. Research indicates that the Vienna and Cairo manuscripts are more similar to each other than the Fergana manuscript. Each manuscript contains missing sections and couplets. In this study, based on the transcription and translation of all of the Fergana manuscript, the words that emerged from the different spellings in this manuscript will be emphasized. Accordingly, this study includes: the words that only exist in the Fergana manuscript like yayın- “to spread, to distribute”, ḳorı- “to protect”, yasa- “do, repair”, tewsüzün “without cheating”, tuy- “to affect, to influence”, ėrin “lip” and words that exist in the manuscript but have different meaning like the word tegin- “to arrive, reach, or metaphorically be appointed, be assigned”. Furthermore, the words have been included in the study due to their different meanings and spellings such as öz boḳa “by holding oneself back or acting calmly” and be-ḥill “forgiveness and pardoning, or metaphorically forgiving each other” and the verb which has a different spelling tiŋle-“to listen”. The words were explained by giving the transcription and translation of each couplet. By showing the related couplet’s transcription and the translation which is published in Arat, a comparison was also provided. Then, the meanings and forms of the words in the Old Turkish Period and later periods were examined. Thus, new words were added into the vocabulary list of Kutadgu Bilig.

Keywords:

Kutadgu Bilig, Fergana manuscript, Vocabulary, Old Turkish,

PDF

___

Abdurraûf Fiträt (1925). Kutadgu Bilig. Maʿārif ve Okutğuçı, Taşkent: S. II, s. 68-74.
Arat, Reşid Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig, I, Metin. Ankara: TDK Yayınları.
Arat, Reşid Rahmeti (1959). Kutadgu Bilig, II, Tercüme. Ankara: TTK Yayınları.
KB İndeks: Arat, Reşit Rahmeti (Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce) (1979). Kutadgu Bilig, III-İndeks.İstanbul: TKAE Yayınları.
Ata, Aysu (1998). Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı, (Dizin-Sözlük). Ankara: TDK Yayınları.
Ata, Aysu (2019). Nāṣırü’d-dīn Bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I (Giriş- Metin-Dizin), II (Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
Bläsing, Uwe, (2011). Qıl Adına Namaz: Bir gün adının tarihçesi. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara: TDK Yayınları. s. 137-173.
Boeschoten, H. E., M. Vandamme - S. Tezcan (hzl.) (1995). Al-Rabghūzī, The Stories of the Prophets: Qiṣaṣ al-Anbiyā’, An Eastern Turkish Version, I-II, Leiden.
BTS: Özşahin, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Carl, Brockelmann (1928). Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd Al-Kāšγarīs Dīvān Luγat at-Türk, Budapest/Leipzig.
Dankoff, Robert (1983).Wisdom od Royal Glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic Mirror for Princes, Chicago-London.
Dankoff, Robert- James Kelly (1985). Maḥmūd al-Kāšγarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), III: Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkısh Sources VII.
DLT: Dîvânu Lugâti’t- Türk DTS: Nadelyayev, V.M. & D.M. Nasilov, E.R. Tenişev, A.M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad.
EDPT: Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. Eraslan, Kemal (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: TDK Yayınları.
Ercilasun, Ahmet B.- Ziyat Akkoyunlu, (2014). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t- Türk, Giriş-Metin-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.Ergene,
Oğuz (hzl.) (2017). Sadî (Çeviren Sibîcâbî) - Gülistan Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
ESTY: Sevortyan, Ervand Vladimirovič (1978). Etimologiçeskiy slovar' tyurkskih yazıkov (Obşçetyuretskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvu ‘Б’). Moskva.
ETKS: Ölmez, Mehmet Eski Türkçenin Kısa Sözlüğü. Baskıda, Ankara: BilgeSu Yayınları.
Kaçalin, Mustafa S. (Çeviren), ÖLMEZ, Mehmet (Yayına Hazırlayan). (2019). Dîvânu Lugâti’t-Türk, Mahmûd el-Kâşgarî, İstanbul: Kabalcı. Karaağaç, Günay (1997). Lutfî Divanı, Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
KB: Kutadgu Bilig KE: Kısasü’l-Enbiya Khairullah, Hamdi Lateef (2015). Et-tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kutadgu Bilig -B- Fergana Nüshası, Yusuf Has Hacib (2015). Ankara: TDK Yayınları.
KTTS: Öner, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Lexicon: Redhouse, Sir James W. (1890). A Turkish and English Lexicon, Constantinople.
OTWF I, II: Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon,. I-II, Wiesbaden.
Ölmez, Mehmet 20132 (2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayınları.
Ölmez, Mehmet (2019). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
Ölmez, Zühal-Gyülcan Bayrami (2020). Kutadgu Bilig’in Fergana Nüshası Üzerine Genel Bir Değerlendirme. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı, 26-28 Eylül 2019, Ankara: TDK Yayınları. s.894-919.
Özçelik, Sadettin (2020). Kutadgu Bilig ve Dizini Üzerine Düzeltmeler. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı, 26-28 Eylül 2019, Ankara: TDK Yayınları. s.966-976.
Senglah: Clauson, Sir Gerard (1960). Muhammed Mahdī Xān, Sanglax. A Persian Guide to the Turkish Language. Faksimile Text with an Introduction and Indices.
Steingass, F. (1892). Persian-English Dictionary, London and New York. Şavk, Ülkü Çelik (2011). Ali Şir Nevayi Leylį vü Mecnūn. Ankara: TDK Yayınları.
Tezcan, Semih (1981). Kutadgu Bilig Dizini Üzerine. TTK Belleten, Cilt: XLV/2, Sayı: 178, 1981, s. 23-78.
Toparlı, Recep-Mustafa Argunşah (2018). Mu’înü’l-Mürîd, İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
TTS VI: (1972). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü V. U-Z. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. TZ: Et-Tuhfetü’z-Zekiyye
VeEWT: Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
Velidov, Zeki (1915). “Vostoçniye rukopisi v Ferganskoy oblasti”. Zapiski vostoçnogo otdeleniya İmperatorskogo Russkogo arheologiçeskogo obşestva, St. Petersburg: t. XXII, s. 312-313.
VeWTD IV: Radloff, Wilhelm (1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Sanktpeterburg’, IV: 1911 (I-IV Leiden 1960; Moskva I.1/2-IV.1/2 1963).
Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch –Türkisch. Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. Universitätverlag Göttingen. Göttingen.
YakRS: Sleptsov, P.A. (1972). Yakutsko-russkiy Slovar’, Moskva. Yüce, Nuri 19932 (1988). Ebu’l- Ḳāsım Cārullāh Ma ḥmūd bin ‘Omar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarī El-Ḫvārezmī, Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: TDK Yayınları.
Zenker, Julius Theodor 19672 (1866). Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch, Hildesheim.