Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı
İran’da Moğol ve Timur istilasının getirmiş olduğu siyasi, iktisadi ve sosyal bunalımın içerisinde Erdebil’de ortaya çıkarak kısa sürede mürit sayısı artan Erdebil tarikatı, kurucusu Safiyüddin İshak Erdebili’den sonra siyasi bir çehreye bürünmüş, Azerbaycan civarındaki Akkoyunlu Türkmenlerinin desteğiyle müritlerini silahlı kuvvetler haline getirterek iktidarı ele geçirmiştir. Siyasi iktidarın ele geçirilmesinde en önemli unsurlardan olan Şamlu, Rumlu, Ustaclu, Tekelu, Zülkadirlu, Afşar, Kaçar, Varsak ve Karadağlı Türk boy ve aşiretlerinin kuvvetleri, tarikatın birer müridi olarak başlarına kırmızı başlık taktıkları için tarihte Kızılbaş olarak anılmışlardır. Şah I. İsmail, hanedanlığın kuruluşunu bunlara dayandırdığından kurulan devlete Safevi Kızılbaş Devleti denilmiştir. Devletin kuruluşunda önemli rolleri olan Kızılbaşların daha sonra siyasi iktidarın ayağına pranga olmuşlardır. Şah I. Tahmasb, bunların nüfuzunu kırmak için önlemler almışsa da sonuca ulaşamamış ve aynı sorun daha sonraki dönemlerde devam etmiştir. Bu yüzden çalışmamızda tarikatın dayandığı zemini ortaya koyduktan sonra bu tarikatın İran’dan Anadolu’nun doğusuna kadar olan coğrafyada hangi saiklerle yayıldığını ortaya koymaya ve tarikat müritlerinin nasıl Kızılbaş olarak siyasi hüviyete geçtiklerini açıklamaya çalışacağız.
Anahtar Kelimeler:
İran, Safevi, Kızılbaş, Şeyh, Safiyüddin Erdebili
The Issue III of Founding of Safavids: Emergence of Qizilbash
After the crisis of Political, economic andsocial that Mongol and Timur Invasions made, Ardabil Sect flourished in Ardabil and increased its followers. After The Founder of The Sect, Safi-ad-din Ardabili, The Sect politicized and seized power with help of Aq Qoyunlu Turks. The most important Turkish tribes in the seizure of political power were Shamlu, Rumlu, Ustadjlu, Takkalu, Zulkadir (Dulkadir), Afshar, Qajar, Warsak and Karadag. Members of the Turkish tribes were also follower of Ardabil Sect and they were called as Qizilbash (Redhead) because they worea red cap. Safavid state also were called as Safavid Qizilbash State because Shah Ismail I depended on them to found the dynasty. İn the founding of Safavids, Qizilbash Turks had important role but later, they started to be trouble for the dynasty. Shah Tahmasp I took precautions for Qizilbash Turks but He was not successful and the problems kept. Qizilbash Turks were effective in administration and were in the activities of the Sect. In this study, It is tried to be explained what reasons the Sect depended on, what reasons made The Sect spread from Iran to West of Anatolia and how the followers politicized as Qizilbash.
Keywords:
Iran, Safavid, Qizilbash, Sheikh, Safi-ad-din Ardabili,
___
- Ahmed bin Ali bin Hüseyin Hüseyni (İbn-i Anbe), Umdetü’t-talib fi Ensab-ı Al-ı Ebi Talib, Necef, 1380.
- Âlem-i Arâ-yı Şah İsmail, (tash. Asgar Muntazır Sahib), Tehran, 1384.
- Âlem-i Arâ-yı Şah Tahmasb, Tehran, 1349.
- Browne, Edward, Tarih-i Edebiyat-ı İran, çev. Reşid Yasemi, Tehran, 1316.
- Bidlisi, Şerafeddin bin Şemseddin, Şerefname I, (tash. Muhammed Abbasi), Tehran, 1343.
- Cambridge Tarih-i İran Devre-i Safeviye, çev. Yakub Ajend, Tehran, 1380.
- Dımaşki, Ahmed bin Muhammed, Acaibü’l-makdur fi Nevaibü’t-Timur I, (tash. SehilZükâr), Tehran, 1378.
- Emini, İbrahim, Fütuhat-ı Şahi, Nüsha-yı Hatti, Kütübhane-i Merkezi Danişgâh-ı Tehran, 1370.
- Erdebili, İbn-i Bezzaz Tevekel bin İsmail, Safvetü’s-safâ, (tash. Gulam Rıza Tabatabai), Tehran, 1373
- Fazlullah, Reşidüddin, Mekatibât-ı Reşidi, (tash. Muhammed Şefi), Name: 45, Lahor, 1945.
- Grantosky E. A. - Dandamayo M. A.,Tarih-i İran ez Zaman-ı Bastan ta İmruz, çev. Keyhüsrev Kişaverzi, Tehran, 1385.
- Handemir, Emir Mahmud, Tarih-i Şah İsmail ve Şah Tahmasb, (tash. Muhammed Ali Cerahi), Tehran,1370.
- Handemir, Gıyaseddin, Habibü’s-siyer fi Ahbarü’l-efradü’l-beşer IV, (tash. Celaleddin Samayi), Tehran, 1333.
- Haydari, Asgar- Bakıri, Nasır, “Nigahi-yi be Mevzu-yu Siyadet-i Şeyh Safiyüddin Erdebili”, Tarih-i der Ayine-yi Pejoheş, Şumare: VIII/2, Tabistan, 1390.
- Hintz, Walter, Teşkil-i Devlet-i Milli der İran, çev. Keykavus Cihandari, Tehran, 1362.
- Hüseyin Hüseyni, Ahmed bin Ali bin, Umdetü’t-talib fi Ensab-ı Al-ı Ebi Talib, Necef, 1380.
- Hancı İsfahani, Fazl bin Ruzbahan, Âlem-i Ara-yı Emini, (tash. J. I. Wodez), bica, bita.
- Kazımzade, Hüseyin, İranşehr, Silsile-i Neseb-i Safeviye, Tehran, 2536.
- Kazvini, Budak, Cevahirü’l-ahbâr, Tehran, 1378.
- Kazvini, Yahya Abdullatif, Lebü’t-tevarih, Tehran, 1363.
- Kesrevi, Ahmed, Şeyh Safi ve Tebareş, Tehran, 1355.
- Lapidus, Ira M., Tarih-i Cevami-i İslâm, çev. Mahmud Ramazanzade, Meşhed, 1376.
- Masum Ali Şah, Nayibü’s-sudûr-u Sâlis, (tash. Muhammed Cafer Mahbub), Tehran, 1392.
- Mezavi, Michel M., Peydayeş-i Devlet-i Safevi, çev. Yakub Ajend, Tehran, 1363.
- Müstevfi Kazvini, Hamdullah, Tarih-i Güzide, (tash. Abdulhüseyin Nevai), Tehran, 1362.
- Mzavy, Michelle M., Peydayeş-i Devlet-i Safevi, çev. Yakub Ajend, Tehran, 1392.
- Nevidi, Abdi Beg, Tekmeletü’l-ahbâr, Tehran, 1369.
- Piguoleskaya, N. V., Tarih-i İran, çev. Kerim Kişaverz, Tehran, 1354.
- Petroşefsky, İlia Pavlovich, İslâm der İran, çev. Kerim Kişaverz, Tehran, 1354.
- Rumlu, Hasan Beg, Ahsenü’t-tevarih, Tehran, 1357.
- Ruzbahan Hancı İsfahani, Fazl bin, Âlem-i Ara-yı Emini, (tash. J. I. Wodez), bica, bita.
- Safa, Zebiyullah, Tarih-i Edebiyat-ı İran IV, Tehran, 1363.
- Sümer, Faruk, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1999.
- Şeref Han Bidlisi, Şerefname, Tehran, 1377.
- Şibi, Kamil Mustafa, Teşyi ve Tasavvuf ta Ağağz-ı Südde-i Devazdehum Hicri, çev. Ali Rıza Zükaveti Karagözlü, Tehran, 1359.
- Şuşteri, Kadı Nurullah, Mecalis-i Müminin II, (tash. İbrahim Arabpor, Muhammed Rıza Muhammediyan, Muhammed Ali Alidost), Meşhed,1382.
- Temimdari, Ahmed, İrfan ve Edeb der Asr-ı Safevi, Tehran, 1372.
- Türkmen, İskender Beg Münş, Tarih-i Âlem-i Ara-yı Abbasi I, (tash. İrec Afşar), Tehran, 1350.
- Zabit, Haydar Rıza, “Zuhur-u Silsile-i Safeviye Nokta-i Atıfî der Tarih-i İran” Mishkat, Şumare: 58-59, Bahar ve Tabistan, 1377.
- Zerinkoob, Abdulhüseyin, Donbale-i Costçu der Tasavvuf-u İran, Tehran, 1362.
- ISSN: 2667-7326
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2013
- Yayıncı: Amasya Üniversitesi
Sayıdaki Diğer Makaleler
Bir Nakşî Sûfî: Murtazâ Efendi ve Vakıfları
Hastalık Sürecinde Bireylerin Dinî Eğilimlerine Psikolojik Bir Yaklaşım
Halil APAYDIN, Süleyman ÖZER, Ali AYDIN
Osman Fevzi Olcay’ın “Menâkıb-ı Mîr Hamza Nigârî” Adlı Risalesi
Ali Rıza AYAR, Recep Orhan ÖZEL
Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı
Kur’ân’ın Gayr-ı Âkıl Varlıklara İsnat Ettiği Fiillerin Yorumu