2018

Göç ve Medeniyet: Osmanlı Afrika’sında (Libya) Medeniyetin İnşasında Göçmenlerin Rolü

Bugün Libya toprakları içerisinde yer alan Trablusgarp ve Bingazi, 1912 yılında imzalanan Uşi Antlaşması’na kadar geçen dört asır boyunca Osmanlı Kuzey Afrika’sının önemli bir bölümünü teşkil etmiştir. Osmanlı Hükümeti, yerel idareden gelen raporlar doğrultusunda hareket ederek birtakım önlemler alma gayreti içerisinde olmuş ve bölgede kalıcı olmak için son ana kadar mücadele vermiştir. Nitekim bölgedeki nüfusu, ekonomiyi, askeri yapıyı güçlendirmek amacıyla yerel idareyle birlikte çeşitli imar ve iskân faaliyetleri yürütülmüştür. Bölgenin aktif hale gelmesi, üretime açılması ve yerli halkın “daire-i medeniyete ithali (medenileşmeleri/uygarlaşmaları)” için özellikle kaybedilen topraklardan gelen göçmenlerin iskânı bir fırsat olarak görülmüş ve bu anlamda çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde de bütün zorlu şartlara ve uyum problemlerine rağmen az sayıda göçmen, bölgede tutunmayı başarmış ve Afrika topraklarında birtakım farklılıkları ortaya çıkarmışlardır. Yaşadıkları bölgenin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatına bir canlılık ve yenilik getirmişlerdir. Netice itibariyle bu çalışmada, bölgede göçmen iskânıyla hedeflenen ekonomik kalkınma ve yerli halkın “medenileştirilmesi” konusunda devletin attığı adımların ve sonuçlarının incelenmesine; az sayıda göçmenin, bölgenin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatına nasıl etki ettiğinin örnekleriyle ortaya konulmasına çalışılmıştır. Bunu yaparken de arşiv belgeleri, resmi ve süreli yayınlar, hatıratlar ve araştırma eserler kullanılmıştır.

Migration and Civilization: The Role of Immigrants in the Construction of Civilization in Ottoman Africa (Libyan)

Tripoli and Benghazi, which are within the Libyan territories today, constituted an important part of the Ottoman North Africa for four centuries until the Ochy Treaty signed in 1912. The Ottoman State, acting in line with the reports from the local administration, made an effort to take some measures and struggled until the last moment to be permanent in the region. Thus, it carried out various development and settlement activities with the local administration in order to strengthen the population, economy and military structure. In order for the "civilizing" of the local people, the region to become active and open to production, especially the settlement of immigrants from the lost lands was seen as an opportunity and efforts were made in this sense. As a result of these studies, despite all the difficult conditions and adaptation problems, a small number of immigrants managed to hold on to the region and revealed some differences in African soil. They brought a vitality and innovation to the social, cultural and economic life of the region they live in. In conclusion, in this study, it is aimed to examine the steps taken by the state and its results regarding the economic development targeted with the resettlement of immigrants in the region and the "civilizing" of the local people; It has been tried to reveal how a small number of immigrants affect the social, cultural and economic life of the region with examples. While doing this, archive documents, official and periodicals, memoirs and research works were used.

PDF

___

Adıyeke A. N. & Adıyeke N. 2006, “Olive Production in Crete in 19th Century”. Bulgarian Historical Review-Revue Bulgare d'Histoire 3-4, 155-167.
Adıyeke A. N. & Adıyeke N. 2021, Osmanlı Dönemi Kısa Girit Tarihi. İstanbul.
Ağanoğlu H. Y. 2012, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makûs Talihi Göç. İstanbul.
Akbulat E. F. 2018, “Suriye Çerkesleri: Suriye İç Savaşı ve Mülteci Krizine Suriye Çerkesleri Perspektifinden Bir Bakış”. Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi II/2, 1-17.
Akkayan T. 1979, Göç ve Değişme. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
Arslan H. 2001, 16. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Yönetim, Nüfus, İskân, Göç ve Sürgün. Kaknüs Yayınları, İstanbul.
Astrakanaki A. 2014, “Libya: Selamsız Bandosu Gerçek Oldu”. Giritliler Gazetesi, Ortadoğu Özel Sayısı, Aralık, 8-9.
Avagyan A. 2004, Osmanlı İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde Çerkesler, Çev. Ludmilla Denisenko. İstanbul.
Bahadır Y. 2008, Anadolu’ya Göçler Tarih-Toplum-Kimlik. Trabzon.
Balkaya İ. S. 2005, Ali Fethi Okyar (29 Nisan 1880-7 Mayıs 1943), Ankara.
Barkan Ö. L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. Vakıflar Dergisi II, 279- 386.
Barkan Ö. L. 1949-50, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”. İÜİFM XI, 56-78.
Baykara T. 1999, “Bir Kelime-Istılah ve Zihniyet Olarak “Medeniyet”’in Türkiye’ye Girişi”. Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve On Dokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar. İzmir.
Benzabih H. A. 1982, “The Jabal al-Akhdar: A Half Century of Nomadic Livelihood”. Eds. E. G. H. Joffé & K.S. McLachlan, Social and Economic Development of Libya. Cambridgeshire, UK, 196-97.
Bergen L. 2012, “Medeniyet Ekseninde Kültür”. Hece-Medeniyet Özel Sayısı, 186/187/188, HaziranTemmuz-Ağustos, 33-64.
Berzeg N. 2006, Çerkesler Kafkas Sürgünü: Vatansız Bırakılan Bir Halk. İstanbul.
Beydilli K. 2016, “Trablusgarp Savaşı”. DİA. EK-2, 613-616.
Bostan İ. 2008, “Sâdık el-Müeyyed Paşa (1858-1911)”. TDV İslam Ansiklopedisi XXXV, 399-400.
Çelik G. 1996, “Osmanlı Türkiye’sine XIX. Yüzyıl Sonlarında Yapılan Göçlerin Sosyo-Ekonomik Bakımdan Tahlili”. Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri Bildiriler. İstanbul, 121-122.
Çınar A. O. 2012, “Bingazi’de Tarımsal Kalkınma Amaçlı Göçmen İskânı (1851-1904)”. İstanbul Üniversitesi Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi 4, 19-52.
Çelik G. 1999, “Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası”. Divan, 1999/1 49-110.
Çiçek K. & Saydam A. 1998, “Ferman ile Tebdil-i Mekân: Osmanlı Devleti’nin İskân Siyaseti”. Ed. Kemal Çiçek ve Abdullah Saydam, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet. Trabzon, 1-42.
Çilliler Y. 2015, “Modern Milliyetçilik Kuramları Açısından 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu Fikir Akımları”. Akademik İncelemeler Dergisi X/2, 45-65.
Davutoğlu A. 2012, “Medeniyetler Arası Etkileşim ve Osmanlı Sentezi”. Haz.: Coşkun Çakır, Osmanlı Medeniyeti, Siyaset-İktisat-Sanat. İstanbul, 3-13.
Değer M. 1998, Dr. Hüseyin Hüsnü Bey’in Not Defterinden Trablusgarp Savaşı. İstanbul.
Deringil S. 1991, “19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Göç Olgusu Üzerine Bazı Düşünceler”. İÜEF Tarih Araştırma Merkezi-Prof. Bekir Kütükoğlu’na Armağan’dan Ayrı Basım. İstanbul, 435- 442.
Dirim H. K. 1956, “Trablus Harbinde Derne Cephesi Sıhhi Hizmetleri”. Dirim Aylık Tıp Gazetesi 5-6, 153-157.
Doğru H. 1999, “Rumeli’de Fetih ve İskân Siyaseti”. Türkler Ansiklopedisi IX, 165-176.
Erkan S. 1996, Kırım ve Kafkasya Göçleri (1878-1908). Karadeniz Teknik Üniversitesi Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi, Trabzon.
Ertuna H. 1981, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Osmanlı-İtalyan Harbi (1911-1912). Ankara.
Gall M. F. L. 1986, Pashas, Bedouin and Notables: Ottoman Administration in Tripoli and Benghazi, 1881-1902. PhD diss, Princeton University.
Göç Terimleri Sözlüğü. 2009. Uluslararası Göç Örgütü, İsviçre.
Gökaçtı M. A. 2010, Nüfus Mübadelesi: Kayıp bir Kuşağın Hikâyesi. İstanbul.
Gökbilgin M. T. 1977, Osmanlı Müesseseleri Teşkilatı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bakış. İstanbul.
Gökbunar A. R. 2004, “19. ve 20. Yüzyıllarda Yaşanan Göçlerin Türk Maliye Tarihi Açısından Analizi”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 6/3 231-252.
Gregory J. W. 1916, “Cyrenaica”. The Geographical Journal 47/5, 321-342.
Güran T. 2014, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar. İstanbul.
Güran T. 2017, Resmî İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi. İstanbul.
Hadzııossıf C. 2018, “Zeytin ve Zeytinyağının Tarihselliği”. Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri. İzmir, 96-105.
Halaçoğlu Y. 1999, “Kolonizasyon ve Şenlendirme”. Osmanlı IV, 581-586.
Hamed-Troyansky V. 2017, “Circassian Refugees and the Making of Amman, 1878-1914”, International Journal of Middle East Studies 49/4, 605-23.
Hasluck F. W. 2003, Bektaşilik İncelemeleri. Çev. Ragıb Hulûsî, Haz. Mehmet Kanar. İstanbul. Hülagü M. 2008, Bir Umudun İnşası Hicaz Demiryolu. İzmir.
İlhan S. 1990, Atatürk ve Askerlik –Düşünce ve Uygulamaları-. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
İnalcık H. 1996, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi. İstanbul.
İpek N. 1996, “Göçmen Köylerine Dair”. Tarih ve Toplum 25/150, 15-16.
İpek N. 2014, “Kaynakların Dilinde Göç Kavramı”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 9/17, Güz 9-20.
İpek N. 2013, “Osmanlı Devleti’nin Göç ve İskân Politikaları”. Ed. N. İpek & M. Taştemir, Osmanlı’da İskân ve Göç. Eskişehir.
İpek N. 2006, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler. Trabzon.
İpek N. 1999, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890). Ankara.
İplikçi A. E. & Bakır G. 2018, “Klazomenai Zeytinyağı İşliği”. Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri. İzmir, 14-36.
Kafesoğlu İ. 1989, Türk Milli Kültürü, İstanbul.
Kara M. 2008, Girit Kandiye’de Müslüman Cemaati: 1913-1923. İstanbul.
Karaçavuş A. 2015, “Temeddünden Medeniyete (Civilisation): Osmanlı’nın İnsan Toplum ve Devlet Anlayışının Değişimi Üzerine Bir Deneme”. OTAM, 37/Bahar, 87-180.
Karasapan C. T. 1960, Libya (Trablusgarp, Bingazi ve Fizan). Ankara.
Karpat K. H. 2014, Osmanlı Modernleşmesi: Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus. Çev. Ceren Elitez. İstanbul.
Karpat K. H. 2010a, Osmanlı Nüfusu (1830–1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, (Çev. Bahar Tırnakçı), Timaş Yayınları, İstanbul.
Karpat K. H. 2010b, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler. Çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul.
Kavas A. 2002, “Afrika’da Türkler’in Hâkimiyeti ve Kurdukları Devletler”. Yeni Türkiye Dergisi Türkler Özel Sayısı IX, 575-588.
Kavas A. 2003, “Türkiye’de Osmanlı Afrikası Araştırmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi I/2, 513-528.
Kavas A. 2005, “Türkiye-Libya İlişkileri”. TASAM Stratejik Öngörü 6, 46-56.
Kavas A. 2013, Osmanlı-Afrika İlişkileri. İstanbul.
Kaya A. & Erdoğan, M. M. 2015, “Giriş Kısmı”. Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler. Der.: M. Murat Erdoğan & Ayhan Kaya. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Kaynar R. 1985, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzîmat. Ankara.
Kazıcı Z. 2016, Unutulan Medeniyet Osmanlı. İstanbul.
Kızılkaya O. & Akay T. 2013, “Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine İskânı ve Karşılaşılan Zorluklar”. Turkish Studies 8/2, 137-152.
Kocacık F. 1980, “Balkanlar’dan Anadolu’ya Yönelik Göçler (1878-1890)”. Osmanlı Araştırmaları 1/1, 137-190.
Koloğlu O. 2016, “Libya’nın ilk başbakanı Türk’tü: Babam Sadullah Koloğlu”. http://www.turksolu.com.tr/libyanin-ilk-basbakani-turktu-babam-sadullah-kologlu/, 22 Şubat 2016. (Erişim: 22.6.2016).
Koloğlu O. 2001, Arap Kaymakam, İstanbul.
Koloğlu O. 2003, Osmanlı Meclislerinde Libya ve Libyalılar. İstanbul.
Kurşun Z. 2013, “Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin Mukadderatındaki Yeri”. Haz. Prof. Dr. Mehmet Ersan & Dr. Nuri Karakaş, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları, 16-18 Mayıs/İzmir Bildiriler. Ankara, 3-17.
Kutluer İ. 1998, “Medeniyet”. DİA. XXVIII, 296-297.
Kürşat İ. 1999, “Girid Olayları-1897 Türk-Yunan Savaşı”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi 24, 68-76.
Lewis B. 2007, Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. Metin Kıratlı. Ankara.
Lorenz F. W. 2021, “The “Second Egypt”: Cretan Refugees, Agricultural Development, and Frontier Expansion in Ottoman Cyrenaica, 1897-1904”. International Journal of Middle East Studies 53, 89- 105.
McCarthy J. 2012, Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı(1821-1922). Çev. Fatma Sarıkaya. Ankara.
McCharty J. 1998, Müslümanlar ve Azınlıklar. İstanbul.
Mehmet Ziya. 2009, Bursa’dan Konya’ya Seyahat. Haz. Mehmet Fatih Birgül & Levent Ali Çanaklı. Ankara.
Menekşe M. 2018, Girit Müslümanlarının Zorunlu Göçü: Sevk ve İskân (1897-1913). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi. Muğla.
Mitçotakis Z. 1992, O Dimosiografos Elefterios Venizelos-Sta Hronia tis Kritis, 1887-1910. Atina.
Ortaylı İ. 2006, “Genel Göç Olgusu”. Uluslararası Göç Sempozyumu Bildiriler, 8-11 Aralık 2005. İstanbul, 19-22.
Osmanlı Medeniyeti, Siyaset-İktisat-Sanat. 2012, “Sunuş”. Haz.: Coşkun Çakır. İstanbul. Özata M. 2015, Atatürk ve Hekimler. İstanbul.
Pakalın M. Z. 1971, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, İstanbul.
Parvus Efendi. 1977, Türkiye’nin Mali Tutsaklığı. Çev: Muammer Sencer. İstanbul.
Planhol X. D. 1975, “Elements Ottomans Dans la Physionomie Geographique de la Cyrenaique”, Bulletin de I’Association des Geographes Français, N°429-430, 52e année, Novembre-Décembre. 353-363.
Popovic A. 1995, Balkanlar’da İslam. Türkçesi: Komisyon, İstanbul.
Quataert D. 2000, “19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914”. Eds. Halil İnalcık & Donald Quataert, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt: II. İstanbul, 887-1051.
Sâdık el-Müeyyed. 2018, Afrika Sahra-yı Kebiri’nde Seyahat. İstanbul.
Sarıbal İ. 2018, Osmanlı Devleti’nde Muhaceret, İskân ve Entegrasyon: Bursa Sancağı Örneği (1845- 1908). İstanbul.
Saydam A. 2010, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876). Ankara.
Şakar H. Y. 2019, Mâzimdeki Bodrum ve Bodrumlular. Haz.: M. Kocair & Cezmi Çoban. Bodrum.
Taş A. E. 2016, Osmanlı Garp Ocaklarından Trablusgarp Eyaleti: Karamanlılar Dönemi (1711-1835). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul.
Tekeli İ. 1990, “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”. Toplum ve Bilim 50, 49-71.
Tekeli İ. 1998, “Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması”. Ed. Y. Sey, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Bilanço: 98. İstanbul, 1-24.
Tekeli İ. 2013, Göç ve Ötesi. İstanbul.
Umar Ö. O. 2004, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938). Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
Ünal M. A. 2002, “Osmanlı Devri Türk Kültür ve Medeniyetinin Temel Özellikleri”. Türkler IX, 54-59.
Ünal M. A. 2010, Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Isparta.
Üstün A. 2020, Türkiye-Libya İlişkileri (1951-2011). Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa.
Yalçın C. 2004, Göç Sosyolojisi. Ankara.
Yılmaz M. 1999, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası”. Osmanlı IV, 587-602. Kaynak Eserler, Resmi ve Süreli Yayınlar
Ali Tevfik. 1318, Memâlik-i Osmaniyye Coğrafyası, Coğrafya-yı Umumiyye, Cilt: III. İstanbul.
Ali & Ahmed Nuri. 1301, Afrika-i Osmanîden Trablusgarb ve Bingazi ve Fizan Kıt’alarına Dair Coğrafî ve İstatistikî ve Tarihî ve Siyasî ve Askerî Malumâtı Havî Bir Risale. İ.Ü. Kütüphanesi, TY. No: 5002.
Arşiv Belgelerine Göre Balkanlar’da ve Anadolu’da Yunan Mezâlimi-I: Balkanlar’da Yunan Mezalimi. 1995, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 22, Ankara.
Binbaşı Abdülvahid. 2020, II. Abdülhamid Zamanında Bir Osmanlı Binbaşısının Gözünden Libya. Haz.: S. Kızıltoprak & Ş. Deniz. İstanbul.
Dış Türkler (Belgeler). 1969, T.C. Dışişleri Bakanlığı AZEM Dairesi, Ankara.
Domingo Badia y Leblich (Ali Bey). (1816). Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey Between The Years 1803 and 1807, Volume: I. London.
Hogarth D. G. 1904, “A Visit to Cyrene”. Times, 16 Ağustos 1904.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi. 24 Mayıs 1326 (6 Haziran 1910, Pazartesi) Oturumu. Muhammed el Usta. 1983, Verakât Matviyye. Trablusgarp.
Slousch N. 1908, “Les Cretois en Cyrenaique”. Revue Du Monde Musulman VI/10, 151-153.
Osmanlı Belgelerinde Kafkas Göçleri. 2012, Cilt: I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 121. İstanbul.
Ömer Subhi Bey. 2007, Hüdavendigar Vilayetinde Bir Hafta Seyahat. Haz.: N. Özdemir. İstanbul.
Ömer Subhi Bey. 1307, Trablusgarb ve Bingazi İle Sahra-yı Kebir ve Sudan Merkezi. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY. No: 4261. İstanbul.
“Trablusgarp’ın Müslümanlarca Ehemmiyeti ve İtalya’nın Afrika’da Müslümanları Boğmak Emeli”. Sebîlü’r-reşâd, Adet: 186-4, 9 Rebiülahir 1330/28 Mart 1912.
BCA, Fon No: 30-18-1-2, Kutu No: 121, Dosya No: 101, Sıra No: 20, s. 1, 23 Ocak 1950.
BOA, A. MKT. MHM., Dosya No: 506, Gömlek No: 11, 14 Eylül 1315/26 Eylül 1899.
BOA, A. MKT. MHM., Dosya No: 506, Gömlek No: 11, 15 Teşrinievvel 1315/27 Ekim 1899.
BOA, A. MKT. MHM., Dosya No: 506, Gömlek No: 11, 30 Mart 1318/12 Nisan 1902.
BOA, A. MKT. MHM., Dosya No: 506, Gömlek No: 11, 5 Şubat 1315/17 Şubat 1900.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 16, Gömlek No: 22, 10 Şubat 1314/22 Şubat 1899.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 19, Gömlek No: 23, Lef: 1-1, 8 Ağustos 1315/20 Ağustos 1899.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 27, Gömlek No: 59, Lef: 3-1, 27 Mayıs 1316/10 Haziran 1900.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 42, Gömlek No: 6, Lef: 11-2, 4 Mart 1316/17 Mart 1900.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 4-1, 11 Temmuz 1317/24 Temmuz 1901.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 8-2, 2 Nisan 1318/15 Nisan 1902.
BOA, DH. MHC., Dosya No: 48, Gömlek No: 71, Lef: 9-1, 30 Mart 1318/12 Nisan 1902.
BOA, DH. MKT. PRK., Dosya No: 2197, Gömlek No: 137, 24 Temmuz 1315/5 Ağustos 1899.
BOA, DH. MKT., Dosya No: 2664, Gömlek No: 40, 6 Teşrinisani 1324/19 Kasım 1908.
BOA, HR. İD., Dosya No: 16, Gömlek No: 12, 9 Teşrinisani 1307/21 Kasım 1891.
BOA, İ. DH., Dosya No: 1244, Gömlek No: 97479, 10 safer 1309/15 Eylül 1891.
BOA, İ. MTZ. GR., Dosya No: 33, Gömlek No: 1363, 30 Mayıs 1315/2 Haziran 1899.
BOA, MVL., Dosya No: 762, Gömlek No: 37, 27 Zilkade 1278/26 Mayıs 1862.
BOA, MVL., Dosya No: 762, Gömlek No: 37, Gurre-i Zilkade 1278/Mayıs 1862.
BOA, ŞD. DH., Dosya No: 2325, Gömlek No: 32, 17 Cemaziyülevvel 1297/27 Nisan 1880.
BOA, Y. MTV., Dosya No: 53, Gömlek No: 71, 12 Ağustos 1307/24 Ağustos 1891.
BOA, Y. PRK. A., Dosya No: 6, Gömlek No: 78, 2 Safer 1309/7 Eylül 1891.
BOA, Y. PRK. AZJ., Dosya No: 19, Gömlek No: 22, 16 Şevval 1308/25 Mayıs 1891.
BOA, Y. PRK. KOM., Dosya No: 8, Gömlek No: 4, 3 Ağustos 1307/ 16 Ağustos 1891.
TNA, PRO, FO, 101/89, 18 Eylül 1899.