Harezm Türkçesinden Türkiye Türkçesine Anlam Değişmeleri: "Nehcü’l-Ferâdîs" Örneği

Dil, iletişim aracı olmasının yanı sıra bir milletin kültürünü, yaşantısını ve algılayışını yansıtan en önemli ögelerden biridir. Dili tüm yönleriyle ele alan dilbilimin bir kolu olan anlambilim, dili anlam değişmeleri açısından da ele almaktadır. Anlam değişmeleri; başka anlama geçiş, anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam iyileşmesi, anlam kötüleşmesi gibi çeşitli başlıklar altında incelenmektedir. Türk dilinin tarihî metinlerindeki söz varlığını oluşturan kelimelerin bir kısmının zamanla anlam değişmesine uğradığı görülmektedir. Tarihî Türk lehçelerinden günümüze yapılan anlam değişimi çalışmalarının genellikle Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmada Türkçenin doğu kolunu temsil eden Harezm Türkçesiyle kaleme alınan Nehcü’lFerâdîs (NF)’te yer alan söz varlığı Türkçe Sözlük (TS) ile karşılaştırılarak anlam değişmeleri açısından ele alınmıştır. Kerderli Mahmûd b. Ali tarafından 759 (1358) yılından önce kaleme alınan Nehcü’lFerâdîs, Harezm Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Eser gerek ses ve şekil bilgisi bakımından gerekse söz varlığı açısından farklı lehçelere ait özellikler taşımaktadır. Dil ve kültür tarihimiz açısından önemli olan Nehcü’l-Ferâdîs, didaktik bir eser olup kırk hadisi konu edinmektedir. Eser, didaktik özelliğinden dolayı sanat gayesi güdülmeden sade bir dil ile kaleme alınmıştır. Nehcü’l-Ferâdîs’ten Türkiye Türkçesine anlam değişimi tespit edilen kelimelerin Harezm Türkçesindeki yaygın anlamını belirlemek için kelimenin Harezm Türkçesi eserlerinden Kısasü’l-Enbiyâ (KE), Mukaddimetü’l-Edeb (ME), Sirâcü’l-Kulûb (SK) ve MuǾînü’l-Mürîd’deki (MM) anlamına/anlamlarına da yer verilmiştir. Kelime Eski Anadolu Türkçesinin söz varlığının derlendiği Tarama Sözlüğünde (TAS) geçiyorsa kelimenin burada geçen anlam/anlamlarına da yer verilmiştir. Ayrıca bazı kelimelerde, kelimenin Eski Anadolu Türkçesindeki anlamını tespit etmek için Süheyl ü Nev-bahâr, Marzubânnâme gibi dönem eserlerinden örnekler verilmiştir.

Meaning Changes from Khwarezm Turkish to Turkey Turkish: The Example of "Nehcü’l Ferâdîs"

In addition to being a means of communication, language is one of the most important element that reflects the culture, life and perception of a nation. Semantics, which is a branch of linguistics that deals with language in all its aspects, also deals with language in terms of meaning changes. Meaning changes; it is examined under various titles such as the transition to another meaning, narrowing of meaning, expansion of meaning, improvement of meaning, worsening of meaning. It is seen that some of the words that make up the vocabulary in the historical texts of the Turkish language have undergone a change in meaning over time. It is seen that the studies of semantic change from historical Turkish dialects to the present are generally made from Old Anatolian Turkish to Turkey Turkish. In this study, the vocabulary in Nehcü’l-Ferâdîs (NF), which was written in Khwarezm Turkish, whichepresents the eastern branch of Turkish, was compared with the Turkish Dictionary (TS) and discussed in terms of meaning changes. Nehcü’l-Ferâdîs, written by Kerderli Mahmûd b. Ali before 759 (1358), was written in Khwarezm Turkish. The work has the characteristics of different dialects in terms of both phonetic and morphological knowledge and vocabulary. Nehcü’l-Ferâdîs, which is an important work in terms of our language and cultural history, is didactic work and deals with forty hadiths (hadis). Due to its didactic feature, the work was written in a plain language without pursuing an artistic goal. In order to determine the common meaning of the words in Khwarezm Turkish, whose meaning change was determined from Nehcü’l-Ferâdîs to Turkey Turkish, the meaning / meanings in Kısasü’l-Enbiyâ (KE), Mukaddimetü’l-Edeb (ME), Sirâcü’l-Kulûb (SK) and MuǾînü’l-Mürîd (MM) were also given. If the word is mentioned in the Tarama Dictionary (TAS), where the vocabulary of Old Anatolian Turkish is compiled, the meaning/meanings of the word are also included. In addition, in some words, examples from period works such as Süheyl ü Nev-bahâr, Marzubânnâme are given in order to determine the meaning of the word in Old Anatolian Turkish.

PDF

___

Akalın, Ş., Toparlı, R., Argunşah, M. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aksan, D. (1999). Anlambilim. Engin Yayınevi.
Arslan E. H. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdis III Dizin-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Yayınları.
Baran, B. (2018). 16. Yüzyıldan Günümüze Anlam Değişmeleri Üzerine Bir İnceleme. International Journal of Filologia, 1, 1-31.
Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-Bahâr (Metin-Aktarma, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dicle Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü.
Dilçin, C. (2009). Yeni Tarama Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann J. (2004). Nehcü’l-Ferâdis I. Metin, II. Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Önler, Z. (2001). Tarihsel Süreçte Anlam Değişmeleri. Kur’an ve Dil Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu. (s.369-375). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 17-18 Mayıs 2001,Van.
Özavşar, R. (2009). Marzubânnâme Tercümesi (Metin, Çeviri, Art Zamanlı Anlam Değişimleri, Dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dicle Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Özavşar, R. (2012). Art Zamanlı Anlam Değişmeleri: Marzubânnâme Tercümesi Örneği. Batman Üniversitesi Bilim ve Kültür Sempozyumu. (s.1117-1129). 18-20 Nisan 2012, Batman.
Özavşar, R. (2013). Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlüğe Göre Anlam Değişmeleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Dicle Üniversitesi, Eğitim Bilimler Enstitüsü.
Özavşar, R. (2017). Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlüğe Göre Anlam Genişlemesine Uğramış Kelimeler. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], 3 (6), 101-112.
Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Yargı Yayınevi.
Sağol, G. (2004). Nehcü’l-Ferâdįs Üzerine. Zeynep Korkmaz Armağanı (s.314-332). Türk Dil Kurumu Yayınları.
Sarı, M. (2016). Yüz Hadis Yüz Hikâye Türk Dilinde Art Zamanlı Değişmeler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Vardar B., Güz N., Huber, E., Senemoğlu, O., & Öztokat., E. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multılıngual Yayınları.