Kitabü’l-Ef’âl Tanıklığında -ş, +lAş- Ekiyle Genişletilmiş Bazı Fiiller Üzerine Bir İnceleme

XII. ve XIII. yüzyıllarda Altınordu sahasından Mısır ve Suriye sahasına gelen Kıpçak Türkleri, Memluk bölgesinde yaşayan Oğuzların (Türkmen) dil ve kültüründen etkilenmişler ve bunun sonucunda Kıpçak Türkçesi ile Oğuz Türkçesinin özelliklerini taşıyan karma bir dil yapısı ortaya çıkmıştır. Zamanla Kıpçak Türklerinin yönetimi ele geçirmesine bağlı olarak, bölgede yaşayan Araplara Türkçeyi öğretmek ihtiyacı ortaya çıkmış, bu amaç doğrultusunda birçok telif veya tercüme eser yazılmıştır. Bu eserlerden büyük bir kısmı gramer ve sözlük çalışmasıdır. 1356 yılında Mısır’da kaleme alınmış olan Kitâbü'l-Ef'âl de bu dönemde yazılmış sözlük türündeki eserlerden biridir. Eserde, Eski ve Orta Türkçe dönemi söz varlığı içinde yer almayan, farklı biçimde oluşmuş veya farklı anlamlar taşıyan sözcükler de mevcuttur. Bu sözcüklerin bir kısmı tarihî süreç içinde aynı biçim ve anlamla karşımıza çıkarken, bir kısmı da ya tamamen kullanımdan kalkmış ya da farklı biçim ve anlamlarda varlığını sürdürmüştür. Çalışmada Kitâbü'l-Ef'âl’de yer alan (-ş-) ve (+lA-ş-) ekleriyle türetilmiş veya genişletilmiş bazı fiillerin, dönemin gramer ve sözlük kitaplarındaki varlığı, Eski Türkçeden Türkiye Türkçesi ağızlarına kadar geçen süreçteki izleri araştırılmış ve sözlüklerden yararlanılarak kullanımları ortaya konmaya çalışılmıştır.

An Analysis on Some Verbs Extended with -ş, +laş- in the Testimony of Kitâbü'l-Ef'âl

In the 12th and 13th centuries, Kipchak Turks, who came to Egypt and Syria from the Golden Horde area, were influenced by the language and culture of the Oghuz (Turkmen) living in the Mamluk region. As a result of this, a mixed language structure with the characteristics of Kipchak Turkish and Oghuz Turkish has emerged. Over time, the need to teach Turkish to the Arabs living in the region has emerged depending on the Kipchak Turks' takeover. Many orginal or translated works have been written for this purpose. Most of these works are grammar and dictionary studies. Kitâbü'l-Ef'al, which was written in Egypt in 1356, is one of the works in the dictionary type written in this period. In the work, there are also words that are formed differently or have different meanings that are not included in the vocabulary of the Old and Middle Turkish period. While some of these words appeared with the same form and meaning in the historical process, some of them either completely disappeared or continued to exist in different forms and meanings. In the study, the existence of some verbs derived or expanded with the suffixes (-ş-) and (+lA-ş-) in Kitâbü'l-Ef'âl in the grammar and dictionary books of the period was investigated.The traces of these verbs in the process from Old Turkish to Turkey Turkish dialects have been researched and their usage has been tried to be revealed by using dictionaries.

PDF

___

Argunşah, M. (2013). Kitâbü’l-Ef‘âl Kıpçakça bir sözlük müdür?, Bengü Bitig. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ed.Bülent Gül, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara,101-107.
Argunşah M, Sağol Yüksekkaya, G. (2017). Tarihî Türk lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri. Kesit Yayınları.
Ata, A. (1997). Naśırü’d-Dîn bin Burhânü’d-Dîn Rabgûzî, Ķıśasü’l-Enbiyâ (peygamber kıssaları): Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Dizin, I-II, TDK yayınları.
Atalay, B. (1945) Et-Tuḥfetu’ẕ-Ẕekiyye fi Luġati’t-Türkiyye. TDK yayınları.
Atalay, B. (2006).Divanü Lugati’t-Türk, I-IV. TDK Yayınları.
Caferoğlu, A. (2011).Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları.
Clauson, S. G. (1972).An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
Deniz, I. ( 2020 ) “Eski Türkçeden günümüze +lA- isimden fiil yapım eki”, (Tez no: 639972) [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/Ulusal Tez Merkezi /giriş.jsp
Eminoğlu, E. (2011). Abbâs ibni Hamza Es- Sabrânî, Kitâbü’l-Ef‘âl-Kıpçakça satır arası sözlük. Akçağ Yayınları.
Ercilasun, A B. (2014), Makaleler-dil-destan-tarih-edebiyat, 2. Baskı. Ankara.
Erol, A. H. (2014).Eski Türkçeden eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. TDK Yayınları.
Gabain,V. A. (2003). Eski Türkçenin grameri , (Mehmet Akalın Çev.). TDK Yayınları.
Gülensoy, T. (2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. TDK Yayınları.
Güner, G.(2017). Resûlî Sözlüğü’nün Türkçe söz varlığı. Kesit Yayınları
Kayasandık, A. “Türkiye Türkçesinde ölen fiiller” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2018; 7(1): 105-125
Özyetgin, M. (2001), Ebu Hayyan, Kitâbü’l- İdrâk li Lisâni’l-Etrâk. Köksav Yayınları.
Tekin, T.(2003).Orhon Türkçesi grameri. Türk Dilleri Araştırma Dizisi.
Tietze, A. (2002).Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı, A-E, Simurg, İstanbul Wien.
Toparlı, R. (2003).Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l- lugati’t- Türkiyye. TDK Yayınları.
Toparlı, R., Çöğenli, M. S.,Yanık, N.H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yayınları.
Toparlı, R.,Vural, H., Karaatlı, R.(2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım. Derleme sözlüğü. Erişim tarihi: Eylül 15, 2021, https://sozluk.gov.tr
Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım. Güncel Türkçe sözlük. Erişim tarihi: Eylül 15, 2021, https://sozluk.gov.tr
Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım. Tarama sözlüğü. Erişim tarihi: Eylül 15, 2021, https://sozluk.gov.tr
Ünlü, S. (2012). Harezm AltınorduTürkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
Ünlü, S.(2012). Doğu ve Batı Kuran Tercümeleri sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
Ünlü, S.(2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
Yüce, N. (2014). Ebu’l-Kasım Carullah Mahmûd bin ‘Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamah-şârî el-Havârizmî, Mukaddimetü’l-Edeb. TDK Yayınları.