Türkiye’de Seçilmiş Makroekonomik Değişkenler ile İşsizlik Arasındaki İlişkide Covid-19 Pandemisinin Etkisi

Bu çalışmanın amacı Türkiye için seçilmiş temel makroekonomik değişkenler ile işsizlik ilişkisini ve bu ilişkide COVİD-19 pandemisinin rolünü araştırmaktır. Bu amaçla 2006Q1-2022Q1 için üçer aylık verilerle ekonomik büyüme, ticari açıklık, doğrudan yabancı sermaye yatırım girişleri ve işsizlik arasındaki ilişki incelenmektedir. Çalışmada ARDL sınır testi yöntemini kullanarak değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin yanısıra pandemi dönemine ilişkin etkileşimli kukla değişkenlerin katsayı tahminleri analiz edilmektedir. Elde edilen sonuçlara göre uzun dönemde yalnızca işsizlik ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki bulunmakta, ekonomik büyüme işsizliği artırmaktadır. Dolayısıyla Türkiye’de Okun yasası geçerli değildir. Öte yandan COVID-19 döneminde, büyümenin işsizlik artırıcı, doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve dışa açıklığın işsizlik azaltıcı etkisi tespit edilmiştir. Bu dönemde covid-19 tek başına işsizliği artırmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Ticari Açıklık, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, Covid-19, Türkiye, İşsizlik

The Relationship Between Selected Macroeconomic Variables and Unemployment in Turkey, and the effect of the Covid-19 Pandemic

The purpose of this study is to investigate the relationship between the selected key macroeconomic variables and unemployment, and the role of the covid-19 pandemic in this relationship for Turkey. To that end, the relationship between economic growth, trade openness, foreign direct investments, and unemployment is examined with quarterly data for the first quarter of 2006 and the second quarter of 2020. In addition to the long-term relationship between the variables, the coefficient estimates of the interactive dummy variables for the pandemic period are analyzed using the ARDL bounds test method. Based on the results, there is only a relationship exists between unemployment and economic growth, and economic growth increases unemployment in the long run. Therefore, Okun's law is invalid in Turkey. On the other hand, it is also determined that growth has rising effect, foreign direct investment and trade openness have a dampening effect on the unemployment in covid-19 period. During the period, the covid-19 alone increases unemployment.

Keywords:

Trade Openness, Foreign Direct Investments, Unemployment, Covid-19, Turkey,

PDF

___

Akay, H., Aklan, N. ve Çınar M. (2016), Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve İşsizlik, Yönetim Ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 14(1), s.209-226.
Akcan, A. T. ve Ener, M. (2018), Makroekonomik Değişkenlerin İşsizlik ile İlişkisi: Türkiye Örneği, Yönetim Bilimleri Dergisi, 16(31), s.263-285.
Alfalih, A., A. & Hadj, T., B. (2021), Asymmetric effects of foreign direct investment on employment in an oil producing country: Do human capital, institutions and oil rents matter?, Resources Policy, 70, s.1-11.
Ali, S., Yusop, Z., Kaliappan, S., R. , Chin, L. ve Meo, M., S. (2022), Impact of Trade Openness, Human Capital, Public Expenditure and Institutional Performance on Unemployment: Evidence From OIC Countries, International Journal of Manpower, 43(5), s.1108-1125.
Altunöz, U. (2015), Reel Büyüme Ve İşsizlik Bağlamında Türkiye İçin Okun Yasasının Analizi, Kamu İş Dergisi, 14, s.29-44.
Apaydın, Ş. ve Taşdoğan, C. (2019), Yapısal Ve Konjonkturel İşsizlik Çerçevesinde Okun Yasası Üzerine Bir Gözlem, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 15(1), s.61-76.
Apergis, N. ve Rezitis, A. (2003), An Examination of Okun's Law: Evidence from Regional Areas in Greece, Applied Economics, 35, s.1147–1151
Arı, A. (2016), Türkiye’deki Ekonomik Büyüme ve İşsizlik İlişkisinin Analizi: Yeni Bir Eşbütünleşme Testi. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 4(2), s.57-67.
Balcerzak A. P. ve Żurek, M. (2011), Foreign Direct Investment and Unemployment: VAR Analysis for Poland in the Years 1995-2009, European Research Studies, 24(1), s.3-14.
Ballı, P. E. ve Aydın, A. (2022), Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımların Ekonomik Büyüme ve İstihdama Etkisi, Journal of Empirical Economics and Social Sciences, 4 (2), s. 39-60.
Bayar (2014), Effects of Economic Growth, Export, and Foreign Direct Investment Inflows On Unemployment in Turkey, Investment Management and Financial Innovations, 11(2), s.20-27.
Bayar Y. ve Sasmaz, M. U. (2017), Impact of Foreign Direct Investments on Unemployment in Emerging Market Economies: A Co-integration Analysis, International Journal of Business and Economic Sciences Applied Research, 10(3), s.90-96.
Bayrak, S. (2019), Ekonomik Büyüme, İstihdam ve İşsizlik İlişkisi: Geniş Tanımlı İşsizlik Oranları ile Türkiye Üzerine Bir Araştırma, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(6), s.301-310.
Billington, N. (1999), The Location of Foreign Direct Investment: An Empirical Analysis, Applied Economics, 31(1), s.65-76.
Brecher, R., A. ve Chen, Z. (2010), Unemployment of Skilled and Unskilled Labor in an Open Economy: International Trade, Migration, and Outsourcing, Review of International Economics, 18(5), s.990–1000.
Canbay, Ş. ve Kırca, M. (2020), Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının İşsizlik Üzerine Etkileri :1991-2016 Dönemi, Süleyman Demirel University, Vizyoner Dergisi, 11(26), s.154-163.
Chang, S. C. (2007), The interactions among foreign direct investment, economic growth, degree of openness and unemployment in Taiwan, Applied Economics, 39(13), s.1647-1661.
Çevik, E. İ. ve Sungur, M. (2021), Türkiye’de Ekonomik Büyüme ve İşsizlik Arasındaki İlişkinin Analizi, SGD-Sosyal Güvenlik Dergisi, 11(2) , s. 308-320.
Dayıoğlu, T. ve Aydın Y. (2020), Relationship Between Economic Growth, Unemployment, Inflation and Current Account Balance: Theory and Case of Turkey, Linear And Non-Linear Financial Econometrics - Theory and Practice, Intechopen, s.1-16, Http://Dx.Doi.Org/10.5772/İntechopen.93833.
Duman, E. (2019), Doğrudan Yabancı Yatırımların Dış Ticaret, Ekonomik Büyüme ve İşsizlik Üzerine Etkilerinin İncelenmesi: Türkiye Örneği (2000-2018), Journal of Institute of Economic Development and Social Researches, 5(19), s.239-248.
Dutt, P., Mitra, D. ve Ranjan, P. (2009), International Trade and Unemployment: Theory and Cross-National Evidence, Journal Of International Economics, 78(1), s.32-44.
Ekinci, R., Tüzün, O., Ceylan, F. Ve Kahyaoğlu, H. (2017), Dışa Açıklık ile İşsizlik Arasındaki İlişki: Seçilmiş AB Ülkeleri ve Türkiye Üzerine Zamana Göre Değişen Parametreli Bir Analiz, Sosyoekonomi, 25(31), s.45-73.
Elsby, M. W. L., Hobijn, B. ve Şahin, A. (2010), The Labor Market in The Great Recession, Brookings Papers on Economic Activity, 1-69.
Ercan, O. ve Kılıç, E. (2019), Ticari Dışa Açıklığın Bölgesel İşsizlik Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği, Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 6(1), s. 153-170.
Erçakar, E.E. ve Güvenoğlu, H. (2018), Doğrudan Yabancı Yatırımların İşsizlik Üzerine Etkisi: Türkiye Uygulaması (1980-2016), Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, s.349-356.
Felbermayr, G., Prat, J. ve Schmerer, H.J. (2011), Trade and Unemployment: What Do the Data Say?, European Economic Review, 55, s.741–758.
Gelfer, S.(2020), Re-Evaluating Okun’s Law: Why All Recessions and Recoveries are ‘‘Different’’, Economics Letters, 196, s.1-6, https://doi.org/10.1016/j.econlet.2020.109497.
Gozgor, G. (2014) The İmpact Of Trade Openness On The Unemployment Rate İn G7 Countries, The Journal Of International Trade & Economic Development, 23(7), 1018-1037.
Göçer, İ., Mercan, M. ve Peker, O. (2013). ‘İhracat, Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve İşsizlik: Türkiye Örneği, Business and Economics Research Journal, 4(1), s.103-120.
Gözgör, G. ve Pişkin, A. (2011), İşsizlik ve Dış Ticaret: Türkiye’deki Bölgeler İçin Genelleştirilmiş Momentler Yöntemi-Dinamik Panel Veri Yaklaşımı, Business and Economics Research Journal, 2(3), s.121-138.
Gül, E. ve Kamacı, A. (2012), Dış Ticaretin İstihdam Üzerindeki Etkileri: Bir Panel Veri Analizi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(4), s.23-32.
Güney, A. ve Balkaya, E. (2018), Kamu Harcamaları ve Ticari Açıklığın İşsizlik ve Genç İşsizliğe Etkisi, Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), s.49-74.
Güvenoğlu, H. (2018), Enflasyon Ve Dış Ticaretin İşsizlik Üzerine Etkisi: Türkiye Uygulaması (2008-2018), ICOAEF’18 IV. International Conference on Applied Economics and Finance & Extended With Social Sciences, Kuşadası, Türkiye.
Hasan, R., Mitra, D., Ranjan, P. & Ahsan, R., N. (2012), Trade liberalization and unemployment: Theory and evidence from India, Journal of Development Economics, 97(2), s.269-280.
Helpman, E. ve Itskhoki, O. (2010), Labour Market Rigidities, Trade and Unemployment, The Review of Economic Studies, 77(3), s.1100-1137.
Hjazeen H., Seraj, M. ve Ozdeser, H. (2021), The Nexus Between The Economic Growth and Unemployment in Jordan, Future Business Journal, 7(42), s.1-8.
Huang, G., Huang, H. C. ve Liu, X. (2020), Endogeneity in Okun’s Law, Applied Economic Letters, 27(11), s.910-914. Huang, H., C. & Yeh, C.,C. (2013), Okun's law in panels of countries and states, Applied Economics, 45(2), s. 191-199.
Irpan H., M., Saad, R., M., Nor, H.,S., M., Noor, H., M. ve Ibrahim, N. (2016), Impact of Foreign Direct Investment on the Unemployment Rate in Malaysia, Journal Of Physics: Conference Series, 710, s.1-10.
Kargi, B. (2014), Okun's Law and Long Term Co-Integration Analysis for OECD Countries (1987-2012), International Research Journal of Finance and Economics, 119, s. 77-85.
Kılıç, E. ve Kutlu, E. (2017), Trade Openness and Unemployment in Transition Economies, Handbook Of Research On Unemployment And Labor Market Sustainability in the Era of Globalization, IGI Global Book Series Advances in Finance, Accounting, And Economics, s. 371-384, Hershey, USA: IGI.
Kimberly, B. (2010), Time Variation in Okun’s Law: A Canada and US Comparison, Working Paper, 2010-7. Bank of Canada, s. 1-17, https://www.bankofcanada.ca/2010/02/working-paper-2010-7 (Erişim Tarihi:21.07.2022).
Kolcu, F. ve Yamak, N. (2022), Türkiye’de İşsizlik ve Ekonomik Büyüme İlişkisi. Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 17(65), s.134-148.
Korkmaz Ö. ve Daştan, B. (2020), Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımlar ile İşsizlik Oranı Arasındaki İlişki (2005-2019), International Journal Of Economics, Politics, Humanities & Social Sciences, 3(4), s.260-279.
Kpognon, K., Ondoa, H., A. ve Bah, M. (2020), Trade Openness and Youth Employment in Sub-Saharan Africa, Journal Of Economic Integration, 35(4), s.751-777.
Kreishan, F. M. (2011), Economic Growth and Unemployment: An Empirical Analysis, Journal of Social Sciences, 7(2), s.228-231.
Lal, I., Muhammad, S., D., Anwar, J., M. & Adnan, H. (2010), Test of Okun’s Law in Some Asian Countries Co-Integration Approach, European Journal of Scientific Research, 40(1), s. 73 -80.
Liu, Z., Ngo, T., Q, Saydaliev, H., B. He, H. & Ali, S. (2022), How do trade openness, public expenditure and institutional performance affect unemployment in OIC countries? Evidence from the DCCE approach, Economic Systems, 46(4), s.1-15.
Levine, L. (2013), Economic Growth and the Unemployment Rate, Congressional Research Service CRS Report For Congress, s.1-7, sgp.fas.org/crs/misc/R42063.pdf, (Erişim Tarihi: 15.04.2022).
Matusz, S., J.(1996), International Trade, the Division of Labor, and Unemployment, International Economic Review, 37(1), s.71-84.
Mckibbin, W. J. ve Fernando, R. (2020), The Global Macroeconomic Impacts of COVID-19: Seven Scenarios. Brookings Institution Report, Brookings Institution, s. 1-43, Https://Www.Brookings.Edu/Wp-Content/Uploads/2020/03/20200302_COVID19.Pdf, (Erişim Tarihi: 23.08.2022).
Mohler, L., Weder,R. ve Wyss, S.(2018), International Trade and Unemployment: Towards an Investigation of the Swiss Case, Swiss Journal Of Economics and Statistics, 154(10), s.1-12.
Mukit, M.M.H., Abdel-Razzaq A.I. ve Islam M.S. (2020), Relationship Between Unemployment and Macroeconomics Aggregates: Evidence from Bangladesh, Journal of Economics and Financial Analysis, 4(2), s.45-61.
Mutascu, M. ve Sokic, A. (2021), Okun's Law in the US: New Insights in Time and Frequency, The Quarterly Review of Economics and Finance, 82, s.207-222.
Narayan, P. K. (2005), The Saving and Investment Nexus for China: Evidence from Cointegration Tests, Applied Economics, 37, s.1979-1990.
Nessa, H. T., Alauddin, Md. ve Khan, R.H. (2021), Effects of Trade Openness on Unemployment Rate: Evidence from Selected Least Developed Countries, Journal of Business Administration, 42(1), s.59-76.
Nguyen, A. T. (2022), The Relationship Between Economic Growth, Foreign Direct İnvestment, Trade Openness, and Unemployment in South Asia. Asian Academy of Management Journal, s.1-15, https://ejournal.usm.my/aamj/article/view/386.
Nwaka, I. D., Uma, K. E., & Gülçay, T. (2015), Trade Openness and Unemployment: Empirical Evidence for Nigeria, The Economic and Labour Relations Review, 26(1), s. 117-136.
OECD. (2022), Tackling the Cost-of-Living Crisis, Employment Outlook, Https://Www.Oecd.Org/Employment-Outlook/2022 , (Erişim Tarihi: 21.10.2022).
OECD, (2022), Employment Outlook 2022, Https://Www.Oecd.Org/Employment-Outlook/2022, (Erişim Tarihi:13.09.2022).
Özçelik, Ö. ve Erdem, C. (2020), İşsizlik ve Ekonomik Çıktı İlişkisi: Türkiye İçin Okun Yasası ile İncelenmesi, Econder International Academic Journal, 4(2), s.326-341.
Özel, H., A. ve Sezgin, F. H. (2013), Türkiye’de Ekonomik Açıklık ve İşsizlik İlişkisinin Zaman Serisi Analiziyle İncelenmesi , Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi e-Dergi , 2(2), s.26-46.
Özer, M., O. (2022). Ekonomik Büyüme ve İşsizlik Oranı Arasındaki İlişki: Kesirli Frekanslı Fourier ARDL Sınır Testi Yaklaşımı, İstanbul İktisat Dergisi, 72, s.269-292.
Öztürk, S. ve Sezen, S. (2018), Ekonomik Büyüme ile İşsizlik Arasındaki İlişkinin Analizi: Türkiye Örneği, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(41), s.1-14.
Pesaran , M. H., Shin, Y. ve Smith, R. J. (2001), Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econometrics, 16, s.289-326.
Pehlivanoğlu, F. ve Tanga, M. (2016), An Analysis on the Validity of Okun’s Law: Case of Turkey and BRICS, Uluslararası Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2(3), s.31-44.
Peker O. ve Göçer, İ. (2010), Yabancı Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Türkiye’deki İşsizliğe Etkisi: Sınır Testi Yaklaşımı, Ege Akademik Bakış, 10, s.1187-1194.
Petrosky, N. N. ve Valletta, R., G.(2020), Unemployment Paths in A Pandemic Economy, Federal Reserve Bank of San Francisco, Working Paper Series, 2020-18, s. 1-20, Https://Www.Frbsf.Org/Economic-Research/Publications/Working-Papers/2020/18/, (Erişim Tarihi:13.04.2022).
Pinn, S.L.S., Ching, K. S. ve Kogid, M. (2011), Empirical Analysis of Employment and Foreign Direct Investment in Malaysia: An ARDL Bounds Testing Approach to Cointegration, Advances in Management&Applied Economics, 1(3), s.77-91.
Rahman, M. & Mustafa, M. (2017), Okun’s law: evidence of 13 selected developed countries, Journal of Economics and Finance, 41, s. 297–310.
Sandalcılar, A. ve Yalman, İ. N., (2012), Türkiye’de Dış Ticaretteki Serbestleşmenin İşgücü Piyasaları Üzerindeki Etkileri, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 7(2), s. 49-65.
Schmerer, H., J. (2011), Foreign Direct Investment, Search Unemployment, and the Role of Labor Market Institutions, Econstor, s. 1-54, https://www.econstor.eu/bitstream/10419/48730/1/VfS_2011_pid_743.pdf. Schmerer, H., J. (2014), Foreign direct investment and search unemployment: Theory and evidence, International Review of Economics and Finance, 30, s.41-56.
Soylu, Ö. B., Çakmak, I., ve Okur, F. (2018), Economic Growth and Unemployment Issue: Panel Data Analysis in Eastern European Countries, Journal Of International Studies, 11(1), s.93-107.
Strat, V. A., Davidescu, A. ve Paul, A. M. (2015), FDI and the Unemployment-A Causality Analysis for the Latest EU Members, Procedia Economics and Finance, 23, s.635–643.
Su, C., W., Ullah, K., D., S. ve Andlib, Z. (2022), COVID-19 Pandemic and Unemployment Dynamics in European Economies, Economic Research-Ekonomska Istraživanja, 35(1), s.1752-1764.
Suwanprasert, W.(2020), Optimal Trade Policy, Equilibrium Unemployment, and Labor Market Inefficiency, Review of International Economics, 28(5), s.1232–1268.
Şahin, L. (2016), Doğrudan Yabancı Yatırımların İstihdama Etkisinin Ampirik Analizi: SADC Ülkeleri, Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(2), s. 103-118.
Şimşek, D. ve Hepaktan, C. E. (2019), Ticari Açıklık, İstihdam ve Enflasyon İlişkisi: Türkiye Örneği, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(4), s.316-336.
TCCB. (2022), Türkiye'de Uluslararası Doğrudan Yatırım, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Yatırım Ofisi, https://www.invest.gov.tr/tr/whyturkey/sayfalar/fdi-in-turkey.aspx, (Erişim Tarihi: 18.07.2022).
Tüzün, O. , Ekinci, R. ve Ceylan, F. (2020), Okun Yasasının MIDAS Regresyon ile Analizi: Türkiye Örneği, İzmir İktisat Dergisi, 35(1), s.53-60.
Uçan, O. ve Çebe G. N. (2018), 2008 Krizi Öncesi ve Sonrası Türkiye’de Ekonomik Büyüme, İşsizlik ve Enflasyon İlişkisi, Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(3), s.6-17.
Uysal, D. ve Alptekin, V. (2009), Türkiye Ekonomisinde Büyüme-İşsizlik İlişkisinin VAR Modeli Yardımıyla Sınanması (1980-2007), Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, s.69-78.
Ümit, A. Ö. ve Karataş, Ö. (2018), Türkiye’de İşsizlik ve İşsizliği Etkileyen Makroekonomik Faktörlerin Ekonometrik Analizi, Uluslararası Yönetim İktisat Ve İşletme Dergisi, 14(2), s.311-333.
Üzar, U. ve Akyazı, H. (2018), Ekonomik Büyüme ve İşsizlik Arasındaki İlişkinin OECD Ülkeleri Düzeyinde Ekonometrik Bir Analizi, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(2), s. 463-479.
Valadkhani, A., & Smyth, R. (2015), Switching and asymmetric behaviour of the Okun coefficient in the US: Evidence for the 1948–2015 period, Economic Modelling, 50, s.281-290.
Warrad, T., A. (2018), Trade Openness, Economic Growth and Unemployment Reduction in Arab Region, International Journal of Economics and Financial Issues, 8(1), s.179-183.
Yalçınkaya, Ö., Daştan, M. ve Karabulut, K. (2018), Okun Yasası Bağlamında Ekonomik Büyüme ve İşsizlik Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Analizi: Türkiye Ekonomisinden Kanıtlar (2000:Q1-2017:Q4), Uluslararası Ekonomi Siyaset İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi , 1(1), s.8-27.
Yalman, İ., Noyan, K. ve Merve, Ş. (2017), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımların Ekonomik Büyüme Ve İşsizlik Üzerindeki Etkisi, Uluslararası Ekonomi, İşletme ve Politika Dergisi, 1(2), s.191-205.
Yapraklı, S. (2006), Türkiye’de Doğrudan Yabancı Yatırımların Ekonomik Belirleyicileri Üzerine Ekonometrik Bir Analiz, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(2), s.23-48.
Yaylı, Ş. ve Değer, M.K. (2012), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlar ve İstihdam Arası İlişkiler: Gelişmekte Olan Ülkeler Üzerine Dinamik Panel Veri Nedensellik Analizleri: (1991-2008). Finans, Politik Ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, 49(568), s.43-51.
Yılmaz, B. (2014), Effects of Economic Growth, Export and Foreign Direct Investment Inflows On Unemployment in Turkey. Investment Management and Financial Innovations, 11(2), s.20-27.
Yılmaz, Ö, G. (2015), Türkiye Ekonomisinde Büyüme İle İşsizlik Oranları Arasındaki Nedensellik İlişkisi, Ekonometri ve İstatistik, 2, s.11-29.
Yüksel, S. ve Oktar, S. (2017), Okun Yasasının Farklı Gelişme Düzeyindeki Ülkelere İlişkin Ekonometrik Analizi, Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 39(1), s. 323-332.