İbn Haldûn’da Varlık ve İnsanın Evrimi

İbn Haldûn’un hiyerarşik varlık evreni, cansız varlıklardan melekler âlemine dek uzanan bir yapıdadır. Her varlık kuşağının en üst üyesi, kendisinden sonra gelen kuşağın en alt üyesine komşudur. Bu komşu varlıklar birbirlerinin evrimleşmiş halleridir. İnsan, hayvanlar âleminin en gelişmiş türüdür ve kendisinden önce gelen maymunun gelişmiş biçimidir. İnsanın en gelişmiş örnekleri olan veliler ve peygamberler, kendilerinden sonra gelen melekler âleminin en alt türlerine komşudurlar ve bu âleme yükselmek suretiyle ilham ve vahiy alırlar. Ancak insanın melekliğe evrimi fiziksel değil ruhsal ve akılsaldır. Ona göre insanın fiziksel olarak evrimleşmediğinin kanıtı, geçmiş toplumlardan kalan eserlerin bugünkülerle aynı temel prensiplere sahip olmasıdır. Böylece maymunun fiziksel ve aklî gelişimin sonucu olan insan, melekler âlemine yükselmek için yalnızca ruhsal yetilerini geliştirir. Evrim düşüncesinde İbn Haldûn, tümel bir yaklaşımla tüm varlıkları birbirine bağlar ve sürece maddî olmayan evreni de dâhil eder. Ancak insanın evrimini, tasavvufta ve On Akıl Teorisinde yer aldığı biçimiyle Allah’la ittisale dek yükseltmez ve vahiy alma ile keser. İbn Haldûn evrimin imkânını kimya, yöntemini tasavvufla belirler.

Anahtar Kelimeler:

İslâm felsefesi, mukaddime, evrim, vahiy, kimya, tasavvuf, Darwin

Evolution of Existence and Man on Ibn Khaldun

Ibn Khaldun’s hierarchical universe of being runs from inanimate beings to world of angels. The highest type of each generation of being is adjacent to the lowest type of the subsequent generation of being. These neighbouring beings are evolved. Man is the most developed species of the animal kingdom and he is the advanced form of the ape that preceded it. Walîs and prophets, the most advanced examples of human beings, are adjacent to the lowest types of the angels and receive inspiration by rising to this realm. However, the evolution of man into the world of angels is not physical but spiritual and mental. Evidence that human beings have not evolved physically is that the works of past societies have the same conditions of use as those of today. Thus, as the result of the physical and mental development of the ape, the human being only develops his spiritual abilities to rise to the realm of angels. In his evolution thought Ibn Khaldun connects all beings with a holistic approach and includes non-material universe. However, the evolution of man does not ascend to alliance with Allah as it is in Sufism and the Ten Intellects Theory and interrupted by revelation. Ibn Khaldun determines the possibility of evolution by chemistry and the method by Sufism.

Keywords:

Philosophy of Islam, mukaddimah, evolution, revelation, chemistry, sufism, Darwin,

PDF

___

Akarsu, B. (1975). Felsefe Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arslan, A. (2002). İbn Haldûn’un İlim ve Fikir Dünyası, Ankara: Vadi Yayınları.
Arslan, A. (2006). İlkçağ Felsefe Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefes,. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Bayrakdar, M. (2001). İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi, Ankara: Kitâbiyât Yayınları.
Bayrakdar, M. (2012). Câhız ve Biyolojik Evrimciliğin Doğuşu, (Çev. M. Vural). Kelam Araştırmaları Dergisi; 5(1):117-126.
Dale, S. F. (2018). İbn Haldun ve İnsan Bilimi, (Çev. C. Coşkan, A. Ay). İstanbul: Say Yayınları.
Darwin, Ch. (1994). The Origin of The Moral Sense, Ethics. (ed.Peter Singer). New York: Oxford University Press.
Darwin, Ch. (2009). Descent of Man, Lawrence: Digireads.com Publishing.
Darwin, Ch. (2012). Türlerin Kökeni, (Çev. Ö. Ünalan). İstanbul: Evrensel Basın Yayım.
Demirli, E., (2012). Vahdet-i Vücûd, TDV İslâm Ansiklopedisi, 42, 431-435. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
el-Câbirî, M. Â. (2018). İbn Haldûn’un Düşüncesi-Asabiyet ve Devlet, (Çev. M. Çelik). İstanbul: Mana Yayınları.
el-Husrî, S. (2001). İbn Haldûn Üzerine Araştırmalar, (Çev. S. Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Fârâbî. (1951). Vücûbu Sınaâtı’l-Kîmîyâ, Belleten, XV, Ankara.
Fromherz, A. J. (2018). İbn Haldûn Hayatı ve Dönemi, (Çev. Y. S. İnanç). İstanbul: Ketebe Yayınevi.
Gazâlî. (2012). İhyâ-i Ulûmi’d-Dîn, (Çev. S. Gülle). 1-4, İstanbul: Huzur Yayınevi.
Gould, S. J. (2002). Darwin ve Sonrası Doğa Tarihi Üzerine Düşünceler, (Çev. C. Temürcü). Ankara: TÜBİTAK.
Hassan, Ü. (1977). İbn Haldûn’un Metodu ve Siyaset Teorisi, İstanbul: Sevinç Matbaası.
Hawi, S. S. (2003). İslâmî Naturalist Bir Düşünce Olarak Abiogenesis-İbn Tufeyl’in Görüşleri, (Çev. Orhan Düz). Hayy b. Yakzân. 254-279. İstanbul: İnsan Yayınları.
İbn Haldûn. (1988). Mukaddime, (Çev. S. Uludağ). 1-2, İstanbul: Dergâh Yayınları.
İbn Haldûn. (1998). Şifâu’s-Sâil li Tezhîbi’l-Mesâil-Tasavvufun Mahiyeti, (Çev. S. Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
İbn Haldûn. (1998-99). Tarihu’l-Allâme İbn Haldûn. tedkîk Muhammed b. Tâvît el-Tancî, Kâhire/Beyrût: el-Mucellidu’r-Râbi‘ ‘Aşer, Dâru’l-Kitâbu’l-Masrî/el-Lübnânî, H.1418-19.
İbn Haldûn. (2001). Mukaddime, (Tashih ve haz. H. Şehâde, S. Zekâr). Beyrut: Dâru’l-Fikr, H.1431.
İbn Haldûn. (2011). Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, (Çev. V. Akyüz). İstanbul: Dergâh Yayınları.
İbn Haldûn. (2015). Mukaddime, (Çev. Cevdet Paşa). haz. Yavuz Yıldırım, Sami Erdem, Halit Özkan ve M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
İbn Miskeveyh. (2014). Küçük Başarı-el-Fevzu’l-Asğar, (Çev. M. Kaya). İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, İstanbul: Klasik Yayınları.
İbn Sînâ ve Kîmîyâ, Ankara Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Dergisi, IV, Ankara, 1952.
İbn Tufeyl-İbn Sînâ. (2003). Hayy b. Yakzân, (Çev. Yusuf Özkan Özburun, Serkan Özburun, Derya Örs vd.). İstanbul: İnsan Yayınları.
İhvân-ı Safâ. (2012). İhvân-ı Safâ Risâleleri, (Çev. A. Kahraman, A. Durusoy, M. Özdemir vd.). C.1-5, İstanbul: Ayrıntı Kitabevi.
Kâtip Çelebi. (2007). Keşfu’z-Zunûn An Esâmi’l-Kutubî ve’l-Funûn, C.I-I. (Çev. R. Balcı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, (2014). (Haz. İ. Canan). C.1-18, Ankara: Akçağ Yayınevi.
Mevlânâ. (1990). Mesnevî Tercemesi ve Şerhi, (Haz. A. Gölpınarlı). 1-6, İstanbul: İnkılap Yayınevi.
Özel, İ. (1992). Üç Mesele, İstanbul: Çıdam Yayınları.
Özel, İ. (2017). Erbain Kırk Yılın Şiirleri, İstanbul: Tiyo Yayınları.
Sezgin, F. (2008). İslam’da Bilim ve Teknik, 5 (Çev. A. Aliy). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.
Tomar, C. (2006). Mit ile Gerçek Arasında: Arap Dünyasında İbn Haldun Yaklaşımları, İslâm Araştırmaları Dergisi, (16): 1-26.
Torun, T. (2014). Darwin’in Evrim Teorisinde Ahlâkın Kökeni, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (30).
Yakıt, İ. (1984). Darwin’den Önce İslâm Düşünürlerinde Evrimle İlgili Fikirler, Felsefe Arkivi; (24): 101-122.