Avrupa’yı Gezmek, Memleketi Tahayyül Etmek: İki On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Seyahatnamesinde İstanbul

Avrupalıların Osmanlı toprakları üzerine yazmış olduğu seyahat anlatıları ve Osmanlı diplomatik heyetlerinin Avrupa şehirlerine yaptıkları ziyaretlere özgü kısa raporları, kent ve mimarlık tarihi çalışmalarında her daim ilgi görmüştür. Benzer şekilde,Evliya Çelebi, Yirmisekiz Mehmed Çelebi, Rifa’a al-Tahtawi, Naser al-Din Shah Qajar gibi önemli şahsiyetlerin batıya seyahatleri üzerine de pek çok çalışma yapılmıştır. Bununla beraber, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında yazılmış Osmanlı seyahatnameleri, Tanzimat’la ortaya çıkan dönüşüm çabalarına, koşullarına ve fikirlerine hâlâ ışık tutan, henüz yeterince araştırılmamış pek çok değerli malzeme sunmaktadır. Bu makale, bu örneklerden ikisi olan, Hayrullah Efendi’nin (1817–1866) Yolculuk Kitabı ve Dr. Şerafeddin Mağmumi’nin (1860–1931) Seyahat Hatıraları seyahatnameleri çerçevesinde, seyyahların Avrupa ziyaretlerinin İstanbul tahayyüllerine nasıl yansıdığına odaklanmaktadır. Böylece daha geniş bir açıdan geç Osmanlı entelektüellerinin söylemsel ve maddi veçheleriyle modernleşmeyi nasıl kavramsallaştırdığını incelemenin yanısıra, Osmanlı başkentinin, seyyahların Avrupa’da nasıl gezip Avrupa şehirlerini nasıl yazdıkları üzerinde önemli bir etkisi olduğunu tartışmaktadır. Özellikle, seyahatnamelerde modern kent kültürünün iki temel unsuru olarak önemli bir yer kaplayan kamusal parklar ve mimari miras makalenin ana odak noktasını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tanzimat, modernleşme, Osmanlı seyahatnameleri, Hayrullah Efendi, Şerafeddin Mağmumi

Touring Europe, Envisioning Homeland: Istanbul in Two Nineteenth-Century Ottoman Travelogues

European travel accounts of Ottoman lands as well as the commonly succinct reports of Ottoman diplomatic retinues on their visits to European cities have received sustained attention in urban and architectural histories. Similarly, much has been written about the diligent figures who wrote about their westward journeys such as Evliya Çelebi, Yirmisekiz Mehmed Çelebi, Rifa’a al-Tahtawi, Naser al-Din Shah Qajar, to name but a few. Yet, the Ottoman travel accounts written in the second half of the nineteenth century still provide untapped and valuable insight into the transformative Ottoman efforts, conditions, and ideas in the wake of the Tanzimat. This article concerns two Ottoman travelogues, Yolculuk Kitabı (The Book of Journey) by Hayrullah Efendi (1817–1866) and Seyahat Hatıraları (Travel Memories) by Dr. Şerafeddin Mağmumi (1860–1931), placing emphasis on travelers’ reflections of Istanbul during their travels across Europe. I argue that the Ottoman capital had a substantial impact on how travelers toured Europe and wrote about European cities alongside a broader framework encompassing how late Ottoman intellectuals discursively and materially conceptualized modernization. In particular, this article focuses on public parks and architectural heritage, which occupy a significant place in the travelogues, serving as two fundamental aspects of modern urban culture.

Keywords:

Tanzimat, modernization, Ottoman travelogues, Hayrullah Efendi, Şerafeddin Mağmumi,

PDF

___

Ahmed İhsan. Avrupa’da Ne Gördüm. Istanbul: Alem Matbaası, 1307 [1891].
Ahmed İhsan. Avrupa’da Ne Gördüm - Tuna’da Bir Hafta. Translated by Alain Servantie, Fahriye Gündoğdu, Istanbul: Türk Tarih Vakfı Yayınları, 2007.
Ahmed Midhat. Avrupa’da bir Cevelan. Istanbul: Tercüman-ı Hakikat, 1307 [1890].
Ahmed Mithat Efendi. Avrupa’da bir Cevelan. Translated by in N. Arzı Pala, Istanbul: Dergâh Yay., 2015.
Ahmed Midhat. Sayyadane Bir Cevelan - İzmit Körfezi’nde Bir Mesire-i Saydiyeyi Hakîdir. Translated by Ismail Alper Kumsar, Istanbul: Dergâh Yay., 2017.
Anonymous. Seyahatname-i Londra. Istanbul, Ceride-i Havadis Matbaası, 1267 [1851].
Anonymous. Seyahatname-i Londra Tanzimat Bürokratonın Modern Sanayi Toplumuna Bakışı. Translated by Fikret Turan, Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2009.
Ebuzziya Tevfik. “Ruzname-i Hayatımdan Ba’zı Sahaif” Mecmua-i Ebüzziya, 1317 [1900].
Ebüzziya Tevfik. “Zamanımız Tarihine Hadim Hâtırât – Hayâtü’l-Hayvan Bahçesi” Mecmua-i Ebüzziya vol. 139 - 143 (1330 [1912]).
Fağfurizade Hüseyin Nesimi. Seyahat. Yusuf Kenan Matbaası, Hanya, 1320 [1902].
Hayrullah Efendi. Yolculuk Kitabı. Ankara University Manuscript Collection.
Mehmed Sadık Rıfat Paşa. Avrupa Ahvaline Dair Risalesi. Translated by Ali Dadan in Marife. Yıl 6 Sayı 3 (2006): 461–468.
Mehmed Rauf Bey. Seyahatname-i Avrupa. Atatürk University Library The Seyfettin Özege Rare Works Collection, 1267 [1851].
Mustafa Sait Bey. Avrupa Seyahatnamesi 1898. Translated by Burhan Günaysu, Istanbul: YKY, 2014.
Mustafa Sami Efendi. Avrupa Risalesi. Translated by Remzi Demir, Istanbul: Gündoğan Yayınları, 1996.
Samipaşazade Sezai. “İngiltere Hatıratı II Haziranda Hyde Park” Gayret. n. 28, (1302 [1886]): 110-111.
Şerafettin Mağmumi. Anadolu ve Suriye’de Seyahat Hatıraları. Translated by Nazım Hikmet Polat. Ankara: Cedit Neşriyat, 2010.
Şerafeddin Mağmumi, Bir Osmanlı Doktorunun Seyahat Anıları - Avrupa Seyahat Hatıraları - Dr. Şerafeddin Mağmumi. Translated by Nazım H. Polat and Harid Fedai. Istanbul: Boyut Yayın Grubu, 2008.
Yirmisekiz Çelebi. Yirmisekiz Çelebi, Paris'te Bir Osmanlı Sefiri - 28 Mehmet Çelebi' nin Fransa Seyahatnamesi. Translated by Şevket Rado. Istanbul: İş Bankası Yayınları, 2006.
Zeynep Hanoum. A Turkish Woman’s European Impressions, with Grace Ellision. London: Seeley Service Co. Ltd., 1913.
[Unknown Author]. Türk Dili Gezi Özel Sayısı V. 258 (1973): 457–717. Ankara: Ankara Uni. Basımevi.
Agai, Bekim, Olcay Akyıldız, and Caspar Hillebrand, eds. Venturing beyond borders: Reflections on genre, function and boundaries in Middle Eastern travel writing. Würzburg: Nomos Verlagsgesellschaft, 2013.
Asiltürk, Baki. Osmanlı Seyyahlarının Gözüyle Avrupa. Istanbul: Kaknüs Yayınevi, 2000.
Başaran, Ayşe Tek. “The Ottoman Printing Enterprise: Legalization, Agency and Networks, 1831–1863” PhD. diss., Boğaziçi University, 2019.
Beydilli, Kemal. "Sefaret ve sefaretname hakkında yeni bir değerlendirme," Osmanlı Araştırmaları 30 (2007): 8-30
Çelik, Zeynep. About Antiquities: Politics of Archaeology in the Ottoman Empire. Texas: University of Texas Press, 2016.
———. The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Seattle: University of Washington Press, 1986.
Cephanecigil, Vesile Gül, “Geç Osmanlı Ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Mimarlık Tarihi İlgisi ve Türk Eksenli Milliyetçilik (1873–1930)” PhD diss., Istanbul Technical University, 2009.
Değirmenci, Tülün. “Bir Kitabı Kaç Kişi Okur? Osmanlı’da Okurlar ve Okuma Biçimleri Üzerine Yeni Gözlemler,” Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 13 (Fall 2011): 7-43.
Deringil, Selim. “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808 to 1908,” Comparative Studies in Society and History Vol. 35, No. 1 (1993): 3-29.
Dumont, Paul and François Georgeon, eds., Modernleşme Sürecince Osmanlı Kentleri, Trans. A. Berktay. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Elsner, Jas and Joan-Pau Rubiés, eds. Voyages and Visions: Towards a Cultural History of Travel. London: Reaktion, 1999.
Eric, Mendelson. “Baedeker’s Universe,” Yale Review 74 (1985): 386-403.
Evyapan, Gönül. Old Turkish Gardens - Old Istanbul Gardens in Particular. Ankara: METU Faculty of Architecture Press, 2000.
Gelvin, Green. The Global Muslims in the Age of Steam and Print. Berkeley: University of California Press, 2014.
Green, Nile. “Spacetime and the Muslim Journey West: Industrial Communications in the Making of the “Muslim World,” The American Historical Review 118/2 (2013): 401-429.
———. Bombay Islam: The Religious Economy of the West Indian Ocean, 1840–1915. Los Angeles: Cambridge University Press, 2011.
Güçhan, Neriman Şahin. “Tracing the Memoir of Dr. Şerafeddin Mağmumi for the Urban Memory of Ayvalık,” METU JFA 25:1 (2008/1): 53-80.
Gül, Murat. The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernization of a City. London: I.B. Tauris, 2014.
Hillebrand, Caspar. “A Researchers’ List and Bibliography of Ottoman Travel Accounts to Europe”, Rheinische Friedrich-Wilhelms Universität Bonn BMBF (2014).
Hiz, Gürbey. “Servet-i Fünun’da Toplumsal Mekanın Anlatılar ile Üretimi: Tahayyüller, İnşalar ve Deneyimler Atlası (1891–1910)” PhD diss., Istanbul Technical University, 2020.
Kafescioğlu, Çiğdem. “Itinerant Gaze: The Representation of Ottoman and Medieval Anatolian Architecture” in Evliyâ Çelebi - Studies and essays commemorating the 400th Anniversary of his birth, edited by Nuran Tezcan, 310-326. Ankara: Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism, 2012.
Korkut, Hasan. “Osmanlı Elçileri Gözüyle Avrupa 1719-1807” PhD. diss., Marmara University, 2003.
———. “Osmanlı Sefaretnameleri Hakkında Yapılan Araştırmalar,” TALID vol. 1 no. 2 (2003): 491-511.
Koshar, Rudy. Germany’s Transient Pasts: Preservation and National Memory in the Twentieth Century. Chapel Hill and London: University Of North Carolina Press, 1998.
Mardin, Şerif. Genesis of Young Ottoman Thought. Princeton: Princeton University Press, 1962.
———. Super Westernization in Urban Life in the Ottoman Empire in the Last Quarter of the Nineteenth Century. London: Brill, London, 1974.
Nuhoğlu, Mehmet. “Servet-i Fünun Dergisi’nde Türk Sanati: Şehir ve Mimari” PhD. diss., Marmara University, 2008.
Parlar, Gündegül. “Servet-i Fünün’da Sanat Yazıları,” Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri c.3, 325-328. Ankara: AKM Yayınları, 1997.
Pratt, Mary Louise. Imperial Eyes: Travel Writing and Transculturation. London: Routledge, 1992.
Ryzova, Lucie. The Age of the Efendiyya: Passages to Modernity in National-Colonial Egypt. Oxford: Oxford University Press, 2015.
Sezer, Yavuz. “The Architecture of Bibliophilia: Eighteenth-Century Ottoman Libraries” PhD diss., Massachusetts Institute of Technology, 2016.
———. “The Perception of Traditional Ottoman Domestic Architecture as a Category of Historic Heritage and a Source of Inspiration for Architectural Practice” Master’s Thesis, Boğaziçi University, 2005.
Şirin, İbrahim. Osmanlı İmgeleminde Avrupa. Istanbul: Lotus Yayınevi, 2009.
Teteriatnikov, Natalia, ed., Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati restoration and the work of the Byzantine Institute. Washington: Dumbarton Oaks Library and Collection, 1998.
Tosun, İbrahim. “İkinci Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Dergilerinde Mimarlık” PhD. diss., Yıldız Teknik University, 2019.
Unat, Faik Reşit. Osmanlı Sefirleri ve Seyahatnameleri. Istanbul: TTK Yayınları, 2018.
Ünver, Süheyl. Tabip Hayrullah Efendi ve mekalâtı tıbbiye 1820–1869. Istanbul: Kader Matbaası, 1931.
Urry, John and Jonas Larsen, eds., The Touristic Gaze 3.0. New York: SAGE Publications Ltd., 2011.
Vahdat, Vahid. Occidentalist Perceptions of European Architecture in Nineteenth-Century Persian Travel Diaries: Travels in Farangi Space. London: Routledge, 2017.
Watenpaugh, Keith David. Being Modern in the Middle East: Revolution, Nationalism, Colonialism, and the Arab Middle Class. Princeton: Princeton University Press, 2012.
Yerasimos, Stéphane. “Explorateurs de la modernité. Les ambassadeurs ottomans en Europe,” Genèses 35 L'Europe vue d'ailleurs (1999): 65-82.