19891

Yüzyıl Ortası Sinan’ı: Vasfi Egeli ve Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Camisi

Klasik Osmanlı formlarını yeniden canlandıran Şişli Camii (1945–1949), Türkiye Cumhuriyeti’nin laik modern mimarisine anakronistik bir tepki olarak algılanmış ve genellikle araştırmacılar tarafından göz ardı edilmiştir. Ancak, restoratör-mimar Vasfi Egeli’nin eklektik mimari tasarımı ve eğitimini Osmanlı döneminin son zamanlarında almış ve ustaların yapmış olması, Şişli Camii’ni daha sonra topluca üretilen taklitçilerden ayırıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra, yeni kurulan cumhuriyetin ilk döneminde, 1945 yılına kadar büyük camilerin yapılmasına resmi izin verilmedi. Bu çalışma, caminin iç süsleme programındaki tarihi mimari unsurları, Egeli’nin mimari referanslarını ve restorasyon faaliyetlerinde Egeli’nin Osmanlı geleneğini yorumlama yöntemlerini incelemektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anıtsal camisi olan Şişli Camii, klasik Osmanlı geleneğini millileştirilmiş bir Türk-İslam kimliğiyle uzlaştırmada ve caminin cumhuriyet dö neminin dini reformlar bağ lamında yeniden yorumlanmasında etkili bir örnek oluşturdu.

Anahtar Kelimeler:

Mimarlık, Erken Cumhuriyet Dönemi, Restorasyon, İslam, Şişli

Mid-Century Sinan: Vasfi Egeli and the Turkish Republic’s First Mosque

With its revival of classical Ottoman forms, Şişli Mosque (1945–1949) has often been overlooked as an anachronistic reaction to the Turkish Republic’s secular modernist architecture of the 1930s and 40s. However, its eclectic design by restorer-architect Vasfi Egeli and attentive craftsmanship executed by the last Ottoman-trained masters distinguish the Şişli Mosque from the mass-produced followers it inspired. After the fall of the Ottoman Empire in the first decades of the newly established republic, formal permission was not granted for any major religious construction projects until 1945 when ground broke on Şişli Mosque. This study examines architect Vasfi Egeli’s nationalization of classical Ottoman mosque architecture during the İnönü era, citations in the mosque’s decorative program, and the influence of restoration activities. As the first monumental mosque in the Turkish Republic, Şişli Mosque set an influential precedent in its reconciliation of classical Ottoman architecture with a nationalized Turkish Islamic identity and rearticulation of the mosque within the context of republican era religious reforms.

Keywords:

Architecture, Early Republican Era, Restoration, Islam, Şişli,

PDF

___

“500üncü Fetih Yılı İçin Hazırlıklar.” Cumhuriyet. February 14, 1950.
Adalet, Begüm. Hotels and Highways : The Construction of Modernization Theory in Cold War Turkey. Stanford Studies in Middle Eastern and Islamic Societies and Culture. Paolo Alto: Stanford University Press, 2018.
Ağın, Ahmed. Şişli İlçesi : Anıtlarımız. İstanbul: Istanbul Halk Basımevi, 1965.
Akboy-İlk, Serra. “Building the Architectural Narrative of the Topkapı Kara Ahmed Pasha Mosque Complex in Early Republican Turkey.” YILLIK: Annual of Istanbul Studies 2 (2020): 81–102.
Akok, Mahmut, and Ali Saim Ülgen. “Washington Camii ile İlgili Mektup - Letter Concerning the Washington Mosque,” November 11, 1954. Ali Saim Ülgen Arşivi. SALT.
Altan, Kemal. “Şişli Camii.” Mimarlık 5, no. 1 (1948): 9–11.
Altınyıldız, Nur. “The Architectural Heritage of Istanbul and the Ideology Of Preservation.” Muqarnas, Volume 24, January 1, 2007, 281–306.
Ankara - Yenişehir’de bir cami yaptırma kurulu. “Ziya Kocainan’a Ait Mimari, Teknik Belgeler: Ankara Yenişehir Camii-Proje Müsabakası Şartnamesi.,” 1945. Ziya Kocainan Arşivi. SALT. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/30708.
“Ankara Yenişehir’de Yapılacak Cami ile İlgili Dokümanlar - Documents Concerning the Mosque to Be Built in Ankara Yenişehir,” 55 1946. Ali Saim Ülgen Arşivi. SALT. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/70216.
“Ankara’da Yapılacak Cami Projesi Müsabakası.” Arkitekt 1947-3–4, no. 183–184 (April 1947).
Arkan, Seyfi. “Şişli Camii Süratle Yapılıyor : Vatandaşlar, Camiin Tamamlanması İçin Büyük Yardımlarda Bulunuyor.” Cumhuriyet. November 10, 1947.
Arkan, Seyfi.“Şişlide Yapılan Cami Güzel Bir Eser Oluyor.” Cumhuriyet. November 4, 1946.
Arlı, Hakan. “Kütahyalı Mehmed Emin Usta ve Eserlerinin Üslubu.” Istanbul University, 1989.
Azak, Umut. “Secularism in Turkey as a Nationalist Search for Vernacular Islam. The Ban on the Call to Prayer in Arabic (1932-1950).” Revue Des Mondes Musulmans et de La Méditerranée, no. 124 (November 28, 2008): 161–79.
Bezirdijian, Sopon. “Étoile Casino/Plan,” 1900 1850. ME.15-2013. Victoria & Albert Museum Archive.
Bildik, Cemaleddin. “Şişli Camisi İçin 300 Bin Liralık İş Kaldı.” Akşam. c 1948.
“Bir Cami Projesi.” Arkitekt 1953-09–12, no. 263–266 (December 1953): 181–82.
“Bir Mersiye.” Akşam. November 4, 1945. Ankara Üniversitesi Gazeteler Veritabanı.
Bozdoğan, Sibel. “Reading Ottoman Architecture Through Modernist Lenses: Nationalist Historiography And The ‘New Architecture’ In The Early Republic.” Muqarnas, Volume 24, January 1, 2007, 199–222.
Bozdoğan, Sibel, and Esra Akçan. Turkey: Modern Architectures in History. London: Reaktion Books, 2012.
Cengizkan, Ali. “Mehmet Nihat Nigisberk’in Katkıları: Evkaf İdaresi ve Mimar Kemalettin.” In Mimar Kemalettin ve Çağı. TMMOB Mimarlar Odası ve Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2009.
“Cinnah’ın Türbesini Bir Türk Mimarı Yapacak : Yüksek Mimar Vasfi Egeli Pakistana Davet Edildi.” Cumhuriyet. February 16, 1952.
Cümhuriyetten Önce ve Sonra Vakıflar : Tarih Kongresi ve Sergisi Münasebetile Türk Tarih Kurumuna Takdim Olunan Rapor. Istanbul: Vakıflar Umum Müdürluğu Neşriyatı, 1937.
Demirel, Emre. “The Renewable Tradition: Le Corbuiser and the East.” Architectural Research Quarterly 13, no. 3–4 (December 2009): 241–50.
Egeli, Vasfi. Explanatory Report of the Mausoleum and the Mosque to Be Erected in the Commemoration of the Saviour of Pakistan Quaid-i-Azam : Mohammad Ali Jinnah. Vol. 9. Istanbul: Becid Basımevi, 1953.
Egeli, Vasfi. “Şişli Camii.” Arkitekt 1953-09–12, no. 263–266 (1953): 169–80.
Egeli, Vasfi.“Şişli Camii Şerifi.” İstanbul Enstitüsü Dergisi II (1956).
Eldem, Sedad Hakkı. Cami Kuşbakışı Perspektifi. 1930 1925. Drawing. Edhem Eldem Koleksiyonu. SALT.
Erdur, Korkut. Albert Gabriel (1883-1972) : Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
Ersoy, Ahmet. “On the Sources of the Ottoman Renaissance: Architectural Revivalism and Its Discourse in the Abdulaziz Era.” Harvard University, 2000. Harvard University Archives.
Evkaf Heyet-i Fenniyesi. Istanbul, 1938.
Eyice, Semavi. “Beyazıt II Camii ve Külliyesi.” In İslâm Ansiklopedisi, 6:48. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
Gabriel, Albert. “La Restauration Des Monuments Historiques Turcs.” Vakıflar Dergisi, no. 1 (July 1938): 11–19.
Gabriel, Albert. La Turquie : Terre d’histoire et d’art. Doğan Kardeş Yayınları A.Ş. Basımevi, 1954.
Gabriel, Albert. Monuments Turcs d’Anatolie. 2 vols. Paris: E. de Boccard, 1931.
Gabriel, Albert. “Yeni Şişli Camii ve Ananevî Türk Mimarisi.” Cumhuriyet. July 24, 1949, sec. Sanat Bahisleri.
Geramsimov, M.M. The Face Finder. Translated by Alan Houghton Brodrick. Philadelphia and New York: J.B. Lippincott Company, 1971.
Güner, Âgâh Oktay. “Ekrem Hakkı Ayverdi : Hayâtı, Şahsiyeti, Fikirleri.” Kübbealtı Mecmuası 13, no. 3 (July 1984).
Gürpınar, Doğan. Ottoman/Turkish Visions of the Nation, 1860–1950. London: Palgrave Macmillan, 2013. “Haberler.” Arkitekt 1947-01–02, no. 181–182 (February 1947): 54.
Hilton, Conrad. Be My Guest. First Fireside Edition, 1994. New York: Simon & Schuster, 1957.
İ, H. “Şişli Camii.” İslâm Dünyası 1, no. 19 (August 8, 1947): 4–5.
İnan, Afet. L’Anatolie, Le Pays de La “Race” Turque : Recherches Sur Les Caractères Anthropoligiques Des Populations de La Turquie (Enquête Sur 64.000 Individus). Geneva: Librarie de l’Université de Genève, 1941.
İnan, Afet. Mimar Koca Sinan. Ankara: Türkiye Emlâk Kredisi Neşriyatı, 1968.
“İstanbul’da 6 Camiin Tamirinin Emaneten Yaptırılma,” July 16, 1936. 30-18-1-2_67-61-6. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı – Cumhuriyet Arşivi.
Karakaya, Ebru. “Güzel Sanatlar Akademisi’nin Yeri ve Restorasyon Alanına Katkıları (1883-1960).” Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2006.
Kezer, Zeynep. Building Modern Turkey: State, Space, and Ideology in the Early Republic. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh Press, 2015.
Kideys, Mehmed. “A New Mosque at Şişli, Istanbul, Turkey.” The Islamic Review, April 1949, 32–34.
Koçu, Reşad Ekrem. “Ağa Camii.” In İstanbul Ansiklopedisi. Vol. 1. İstanbul: Koçu Yayınları, 1971.
Koçu, Reşad Ekrem. “Burgazada Camii.” In İstanbul Ansiklopedisi, 6:3140. İstanbul: Koçu Yayınları, 1963.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Mimar Koca Sinan. Istanbul: Nihat Topçubaşı, 1948.
Köprülü, Fuad, and Albert Gabriel. Sinan: Hayati, Eseri. Istanbul: Istanbul Devlet Basımevi, 1937.
Küçükerman, Önder. The Rugs and Textıles of Hereke : A Documentary Account of the History of Hereke Court Workshop to Model Factory. Translated by M.E. Quigley-Pınar. Ankara: Sümerbank Genel Müdürlüğü, 1987.
Launay, Marie de, Montani Pietro, and et al. L’architecture ottomane-Usûl-i miʻmârî-i Osmânî-Ottomanische Baukunst. French. Constantinople: Imprimerie et lithographie centrales, 1873.
Manaz, Abdullah. Kocatepe Camii Tarihi, n.d.
Meeker, Michael. “Once There Was, Once There Wasn’t National Monuments and Interpersonal Exchange.” In Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, edited by Sibel Bozdoğan and Reşat Kasaba. University of Washington Press, 1997.
“Merkezi Istanbul’da Bulunan Şişli’de Bir Cami Yap,” 1946 1945. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı – Cumhuriyet Arşivi.
“Mimar Sinan Türbesi.” Milli Mecmua 5, no. 83 (April 1, 1927): 134.
“Mimar Sinan Türbesi’nin Tamir Ettirilmesi,” September 18, 1932. 30-18-1-2_31-62-9. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı – Cumhuriyet Arşivi.
Moughalian, Sato. Feast of Ashes : The Life and Art of David Ohannessian. Paolo Alto: Stanford University Press, 2019.
Mülayi̇m, Selçuk. “Mimar Sinan’ın Mezarında Teşhis-i Meyyit.” BELLETEN 82, no. 294 (August 1, 2018): 511–29. https://doi.org/10.37879/belleten.2018.511.
Neci̇poğlu, Gülru. “Creation of a National Genius: Si̇nan and the Historiography of ‘Classical’ Ottoman Architecture.” Muqarnas 24 (2007): 141–83.
Neci̇poğlu, Gülru. The Age of Sinan : Architectural Culture in the Ottoman Empire. 2nd ed. London: Reaktion, 2011.
Nefçi, Aras. “Ali Talat Bey - 1.” Restorasyon, no. 6 (2013): 152–54.
Nefçi, Aras. “Ali Talat Bey - 2.” Restorasyon, no. 11 (2015): 80–86.
Onay, Ahmet. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Camilerin Finansmanı.” Değerler Eğitimi Dergisi 7, no. 18 (December 2009): 43–80.
Öztürk, Sümeyra. “Mimar Vasfi Egeli: Hayatı ve Çalışmaları.” Marmara Üniversitesi, 2015.
“Pakistan Hükümeti Üstad Mimar Vasfi Egeli’yi Davet Etti.” Arkitekt 1951-11–12, no. 253–54 (1951): 254.
Salâhaddin, M. “Ağa Camii.” Selâmet, İstanbul ve Memleket Camilerini ve Din Âbidelerini Ziyaret, no. 22 (October 17, 1947): 6–7.
Salâhaddin, M. “Şişli Camii Serifi.” Selâmet, İstanbul ve Memleket Camilerini ve Din Âbidelerini ziyaret, 1, no. 22 (October 10, 1947): 4–5, 11.
Seriye ve Evkaf ve Erkânı harbiyei umumiye vekâletlerinin ilgasına dair kanun, Pub. L. No. 429 (1923).
Sevük, İsmail Habib. “Klâsiklığı Asrileştiren Yepyeni Âbide : 500üncü Fetih Yılın Tek Mesud Eseri.” Cumhuriyet. April 16, 1951.
Shaw, Charles. “The Gur-i Amir Mausoleum and the Soviet Politics of Preservation.” Future Anterior: Journal of Historic Preservation, History, Theory, and Criticism 8, no. 1 (2011): 43–63. https://doi.org/10.5749/futuante.8.1.0043.
“Şişli Camii.” Cumhuriyet. March 10, 1946.
“Şişli Camii Tamamlanıyor.” Cumhuriyet. March 14, 1949.
“Şişli Camii Vaziyet Planı,” c 1945. Hrt_012932. Hüsrev Tayla Arşivi.
“Şişli Camii : Yeniden yapılacak caminin temeli dün merasimle atıldı.” Vatan Gazetesi. June 23, 1945. https://emlakkulisi.com/1945-yilinda-sisli-caminin-temelleri-merasimle-atilmis/286217.
“Şişli Camii’nin Yazı ve Tezyinatı.” Arkitekt 1953-09–12, no. 263–66 (December 1953): 178–80.
“Şişli Camisinin İnşası İlerliyor.” Arkitekt 1946-11–12, no. 179–180 (December 1946): 268–70.
“Şişli Için Seccade Dokunuyor.” Cumhuriyet. March 18, 1949.
“Şişli’de Yapılıcak Camii.” Cumhuriyet. March 14, 1944.
Sözen, Metin. Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı 1923-1983. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984.
Sünbünllük, Esat Sezai. “Ürdün Meliki Hazretlerinin Şişli Camii şerifini ziyaretleri.” Hakka Doğru 6, no. 10 (June 4, 1951).
Tanman, Baha. Şişli Camii=The Şişli Mosque. Istanbul: Istanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2016.
Taşkıran, Gürbüz, Murat Bayazıt, Selma Gül, Hazal Özlem Ersan Eruş, and Kudeb Göğsu. “Kütahya Çiniciliğinde Değişen ve Yok Olan Üretim Yöntemleri.” Restorasyon Konservasyon Çalışmaları 1, no. 20 (2017).
Tüccar, Ahmet. Şişli Camileri. İstanbul: Şişli Müftülüğü, 2015.
Ülgen, Ali Saim. Anıtların Korulması. Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
Ülgen, Ali Saim. “Pakistan Konsolosluğu, Vehbi Koç ve Ali Saim Ülgen Arasındaki Yazışmalar - Correspondences between the Embassy of Pakistan, Vehbi Koç and Ali Saim Ülgen,” September 24, 1951. Ali Saim Ülgen Arşivi. SALT.
Ülgen, Ali Saim. “Zonguldak’ta Yapılacak Cami Projesi - Mosque Project in Zonguldak,” c 1950. Ali Saim Ülgen Arşivi. SALT.
Uras, Büke. Nazimî Yaver Yenal : Bir Kağıt Mimarının Hayali Dünyası. Edited by Baha Tanman. Sergi Katalogları. Istanbul: İstanbul Arastırmaları Enstitüsü, 2017.
“Vakıflar İstanbul Başmimarı Vasfi Egeli Emekliye Ayrıldı.” Arkitekt 1948-07–08, no. 199–200 (August 1948): 183.
“Vehbi Koç’un Yıkılan Camisini, Hayırsever Vatandaşlar Yaptıracak.” Haberler.Com, November 3, 2009. https://www.haberler.com/vehbi-koc-un-yikilan-camisini-hayirsever-haberi/.
Wharton-Durgaryan, Alyson. “The Unknown Craftsman Made Real: Sopon Bezirdjian, Armenian-ness and Crafting the Late Ottoman Palaces.” Études arméniennes contemporaines, no. 6 (December 30, 2015): 71–109. https://doi.org/10.4000/eac.883.
Yücel, Erdem. “Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat Beylerin Üslûbunu Sürdüren Restoratör Mimarlar.” In Birinci Millî Türkoloji Kongresi : 6-9 Şubat 1978. Tebliğler, 1980.
Yücel, Erdem. “Mimar Sinan’ın Türbesi.” Arkitekt, no. 352 (1973): 189–90.
Yücel, Erdem. “Vakıf Eserlerini Restore Eden Mimarlardan Vasfi Egeli.” Restorasyon, no. 11 (2015).
Yücel, Erdem. “Vasfi Egeli.” In İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Koçu Yayınları, July 1967.
Yücel, Erdem. “Yeni Camii Hünkâr Kasrı.” Arkitekt 1966–01, no. 321 (January 1966).
Ziya, Aptullah. “Sanatta Nasyonalizm.” In Tereddüd ve Tekerrür : Mimarlik ve Kent Üzerine Metinler: 1873-1960, edited by Bülent Tanju. Istanbul: Akın Nalça, 2007.