Kemalist Modernleşmeden Muhafazakar Modernleşmeye, Bir Paradigmalar Arası Geçiş Örneği: Klasik Türk Musikisi ve Bir İcra Mekanı Olarak İstanbul Radyosunun İnşası

ÖZ Cumhuriyetin ilk yıllarında Türk Telsiz ve Telefon Şirketi’ne bağlı olarak Sirkeci Garında hizmet vermeye başlayan radyo, zamanla yeni kurulan ulus devletin sesini, ideolojisini halka ulaştırmak amacıyla, başkent olarak imar olunan Ankara’da, dönemin müzik politikaları doğrultusunda yayın hayatına başlamıştır. Ancak modernleşmenin muhafazakâr bir kimlik kazandığı yıllarda kurulan İstanbul Radyosu ise teknolojik olarak daha donanımlı ve ideolojik olarak da milliyetçi muhafazakâr bir anlayışla inşa edilmiştir. Bu algı kalıpları arasındaki geçiş müzik politikalarının belirlenmesinde de etkili olmuştur. Bu nedenle bu makalede, Kemalist modernleşmeden, Muhafazakâr modernleşmeye doğru gerçekleşen paradigmalar arası geçiş ve bu geçişi sembolize eden İstanbul radyosunu incelemek amacıyla 1950’li yıllarda yayımlanmaya başlanan radyo uzantılı dergilerde yayımlanmış olan yazılar ve bu yıllarda yaşamış olan radyo icracıları hakkında kaleme alınmış biyografiler taranarak bir araya getirilmiştir. Elde edilen verilere göre Cumhuriyet dönemi müzik politikaları doğrultusunda kurumsal bir kimlik kazanmasına imkân tanınmayan geleneksel müzik, erken cumhuriyet döneminde modernleşmenin bir sembolü olarak görülen gazinoları kendine has icra mekanları olarak üretmiş, muhafazakâr modernleşmeyle başlayan yönelim doğrultusunda ise itibar kazanarak radyo mikrofonunda daha fazla temsil edilmeye başlamıştır. Erken modernleşme döneminde yerel-ulusal, geleneksel-modern gibi ikiliklerle birbirinden ayrıştırılan müzik; milliyetçi muhafazakâr algı kalıbı doğrultusunda, seslendirildiği mekâna bağlı olarak radyo-gazino şeklinde yeniden ayrıştırılmış ve radyo, Klasik Türk Musikisinin icra mekânı olarak inşa edilmiştir. Ancak Demokrat parti iktidarı başlangıçta radyo yönetiminin elitist tutumunu desteklese de kendi mutlakıyetini sürdürebilmek için halkın beğenilerini araçsallaştırmayı tercih etmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Klasik Türk müziği, radyo, Kemalist modernleşme, muhafazakar modernleşme, paradigma değişimleri

An Example of Transition Between Paradigms from Kemalist Modernization to Conservative Modernization: Classical Turkish Music and the Construction of Istanbul Radio as a Performance Venue

ABSTRACT The radio, which started to serve in Sirkeci Station under the Turkish Radio and Telephone Company in the first years of the Republic, started broadcasting in line with the music policies of the period in Ankara, which was built as the capital, in order to convey the voice and ideology of the newly established nation-state to the public. However, Istanbul Radio, which was established in the years when modernization gained a conservative identity, was built with a more technologically equipped and ideologically nationalist conservative understanding. The transition between these perception patterns has also been effective in determining music policies. According to the data obtained, traditional music, which was not allowed to gain a corporate identity in line with the music policies of the Republican period, produced the casinos, which were seen as a symbol of modernization in the early republican period, as their own performance venues and gained prestige in line with the trend that started with conservative modernization and started to be represented more in the radio microphone. For this reason, in this article, in order to examine the transition between paradigms from Kemalist modernization to Conservative modernization and the Istanbul radio symbolizing this transition, the articles published in the radio extension magazines that started to be published in the 1950s and the biographies written about the radio performers who lived in these years are have been scanned and brought together. In the early modernization period, music separated from each other by dichotomies such as local-national, traditional-modern; To develop the nationalist conservative perception, it was re-divided into a radio-casino depending on the place where it was performed, and the radio was built as the performance venue of Classical Turkish Music. However, although the Democratic party government initially supported the elitist attitude of the radio administration, it preferred to instrumentalize the tastes of the people in order to maintain its own absolutism.

Keywords:

Classical Turkish music, radio, Kemalist modernization, Conservative modernization, paradigm changes,

PDF

___

(1953, 4 Temmuz). Radyonun Sesi, sy. 19, s.15.
(1953, 31 Ekim). Radyo Haftası, sy. 180, s. 26, 33.
Ah Şu Televizyon Olsaydı da Görseydiniz, Hamiyet Yüceses’in Mikrofon Sevinci, (1951, 31 Mart). Radyo Haftası, sy. 45, s. 23-25, 42.
Akansel, R. (1952, 10 Mayıs). Ankara Radyosu'nun Yetiştirdiği Genç Kıymetlerden Biri Daha Bedia Yaltırak, Radyo Haftası, sy. 103, s. 6-9.
Akgün Haluk, (1951, 20 Ocak). Muzaffer Mefaret Birtan Diyorlar ki, Radyo Haftası, sy. 35 s. 5-7, 41.
Akgün, H. (1951, 24 Şubat). Ankara Radyosu'nun Güzel Misafiri Nigar Uluerer’in İç Acısını Dinleyin, Radyo Haftası, sy. 40, s. 5- 10.
Akın, E. (1953, 18 Nisan). Hayatımın Romanı, Radyonun Sesi, sy. 8, s. 24.
Akın, E. (1953, 19 Eylül). Feriha Tunceli, Radyonun Sesi, sy. 30, s. 22-23.
Akın, E. (1953, 22 Mart). Perihan Sözeri'nin Teşekkürü, Radyonun Sesi, sy. 4, s. 24-25.
Akın, E. (1953, 5 Eylül). Can Akşit Neden Klasik Eserleri Tercih Ediyor?, Radyonun Sesi, sy. 28, s. 8-9.
Akıncı, F. (1953, 18 Temmuz). Kim Demiş İki Karpuz Bir Koltuğa Sığmaz Diye, Radyonun Sesi, sy. 21, s. 34-36.
Akıncı, F. (1953, 3 Ekim). Ankara Radyosunun Genç Sesi Emel Sevengül, Radyonun Sesi, sy. 32, s. 35.
Aknesıl, C. (1954, 17 Nisan). Şikayetler, Neveser Kökteş, Radyonun Sesi, sy. 60, s. 3.
Althusser, L. (2000). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, İstanbul: İletişim Yayınları.
Aşktan Kaçan Güzel San'atkar Tomris Yazıcı'yı Denizli'de Yakaladım. (1953, 28 Şubat). Radyo Haftası, sy. 145, s. 6-7, 38.
Aşuroğlu, (1951, 06 Ocak). Semahat Ergökmen, Radyo Magazin, sy. 7, s. 15-17
Atabeyoğlu, C. (1953, 21 Ağustos). Mikrofondan Portreler: Safiye Ayla, Radyonun Sesi, sy. 26, s. 5-6.
Ayas, G. (2014). Musiki İnkilabının Sosyolojisi, İstanbul: Doğu Kitabevi.
Ayas, G. (2018). Müziği Boğan Gürültü, İstanbul: İthaki Yayınları.
Aslan, H. (2019). Epistemik Cemaat, İstanbul: Paradigma Yayınları
Balkılıç, Ö. (2009). Cumhuriyet, Halk ve Müzik, İstanbul Tan Kitabevi.
Banoğlu, A. (1953, 11 Temmuz). Niyazi, Günün En Çok Sevilen Şarkısı: Her Yer Karanlık, Radyonun Sesi, sy. 20, s. 36-37.
Bardakçı, M. (2017). Safiye, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Benderli V. (1953, 3 Ekim). Melahat Pars, Yakında İstanbul Radyosunda Okumağa Başlıyor, Radyonun Sesi, sy. 33, s. 18-20.
Benderli V. (1953, 8 Ağustos). İstanbul Radyosu Müdürü Mesut Cemil Bey’e Açık Mektup, Radyonun Sesi, sy. 24, s. 2.
Benderli, V. (1953, 25 Nisan). Radyo Neşriyatını Beğenmiyoruz, Radyonun Sesi, sy. 9, s. 51.
Benderli, V. (1953, 31 Ekim). İstanbul Radyosunun Son Aldığı Kararları Protesto Ediyoruz, Radyonun Sesi, sy. 36, s. 32.
Bilgen, A. (1954, 27 Şubat). Sahneye Çıkmak İstemeyen Sanatkar Masume Ufuk’un Tercih Ettiği Şey, Radyo Haftası, sy. 197, s. 19-21
Bilgin, A. (1953, 4 Temmuz). Radyonun İhmaline Uğrıyan Sanatkar Neveser Kökdeş, Size Dertlerini Anlatıyor!, Radyo Haftası, sy. 163, s. 10-11.
Bilgin, A. (1954, 10 Nisan). Bir Münakaşanın En Tatlı Hatırası! Perihan Sözeri’nin Din Hakkında Görüşleri!, Radyo Haftası, c. 16, sy. 203, s. 5-6.
Bilgin, A. (1954, 13 Mart). Bu Ses Bir Zihniyet Farkına Kurban Edilemez Hamiyet Yüceses ve Radyolarımız, Radyo Haftası, sy. 199, s. 19-21.
Bilgin, A. (1954, 3 Nisan). Şükran Özer'in Bugünkü Durumu, Radyo Haftası, c. 16, sy. 202, s. 5-7.
Biselman, K. (1953, 19 Aralık). Yakında Anne Olacak Olan: Nevin Demirdöven, İstanbul Gazinolarında Çalışacak mı?. Radyonun Sesi, sy. 43, s. 17.
Bourdiue P.& Wacquant L. (2016). Düşünümsel Bir Antropoloji İçin Cevaplar, İstanbul: İletişim Yayınları
Bu Hafta Dört Haberimiz Var, (1952, 22 Kasım). Radyo Haftası, sy. 131, s. 5.
Cevriye Ceyhun ve Ragıp Tanju Ayrıldılar, (1953, 8 Ağustos). Radyonun Sesi, sy. 24, s. 21.
Cevizci, A. (1999). Felsefe Sözlüğü, İstanbul Paradigma Yayınları.
Çağlar, B. K. (1953, 7 Mart). Bir Radyo Hatırası, Gerçek Türk Musikisinin Hasretini Çekiyoruz, Radyonun Sesi, sy. 2, s. 7.
Çakır, S. (2009). Osmanlı’da Kadınların Mekânı, Sınırlar ve İhlaller. Ayten Alkan (Der.), Cins Cins Mekân içinde (s. 76-101).
Demirel, T. (2020). Cumhuriyet Döneminde Alternatif Batılılaşma Arayışları: 1946 Sonrası Muhafazakâr Modernleşmeci Eğilimler Üzerine Bazı Değinmeler, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık içinde (s. 218-238).
Dikici, R. (2016). Müzeyyen Senar Efsanesi, İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 91
Duydunuz mu? Bu ne perhíz bu ne lahana turşusu, (1953, 24 Ekim). Radyonun Sesi, sy. 35, s. 23.
Ediboğlu, B. S. (1951, 19 Mayıs). “Mefharet-Muzaffer Birtan’ı Sahnelerde Dinleyeceğiz. Radyo Haftası, c. 5, sy. 52, s. 11-12, 43.
Ediboğlu, B. S. (1951, 2 Haziran). 15 Yıllık Radyo Hayatından Sonra Radife Erten Sahne Mikrofonuna Çıktı, Radyo Haftası, sy. 54, s. 5-9.
Ekicigil, R. (1953, 14 Kasım). Radyonun Keşmekeşliği, Radyonun Sesi, sy. 38, s. 3.
En Güzel Yüzlü Ses Artisti Kimdir?, (1953, Ağustos 15). Radyonun Sesi, sy. 25, s. 21.
Gelecek Hafta, (1954, 17 Temmuz). Radyo Haftası, sy. 217, s. 8.
Gökmen, L. (1953, 14 Kasım). Sayın Başvekil Adnan Menderesin Emriyle, H. Yüceses Radyoda Okuyacak, Radyonun Sesi, sy. 38, s. 45.
Göle, N. (1991). Modern Mahrem, İstanbul: Metis Yayıncılık.
Gümüşdere, İ. (1953, 29 Ağustos). Neveser Kökdeş’e Radyoda Niçin Seans Verilmiyor?, Radyonun Sesi, sy. 27, s. 22-23.
Güngör, N. (2006). Safiye Ayla’nın Anıları, İstanbul: Heyamola Yayınları.
Güntekin, M. (2012). Tanıklarıyla Türkiye’de Musikinin Yakın Tarihi, Nevzat Atlığ’ın Tanıklığında, İstanbul: 21. Asır Yayınevi.
Haftanın Dedikoduları, (1952, 28 Haziran). Radyo Haftası, sy. 110, s. 18.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 4 Nisan). Radyonun Sesi, sy. 6, s. 16.
Haftanın Dedikoduları, (1954, 10 Nisan). Konservatuardan ayrılmadı, Radyonun Sesi, sy. 59, s. 20.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 25 Temmuz). Radyonun Sesi, sy. 22, s. 34.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 21 Ağustos). Radyonun Sesi, sy. 26, s. 8.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 12 Eylül). Radyonun Sesi, sy. 29, s. 34.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 3 Ekim). Radyonun Sesi, sy. 32, s. 25.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 24 Ekim). Refık Fersan Konservatuardan Ayrıldı. Radyonun Sesi, sy. 35, s. 28.
Haftanın Dedikoduları, (1953, 7 Kasım). Ankara Radyosunda Kadrolu Artistler Okuyacak, Radyonun Sesi, sy. 37, s. 16.
Haksızlığa Uğradım, (1953, 5 Aralık). Radyonun Sesi, sy. 41, s. 4.
Halkın Reyi ile Hamiyet Yüceses Kraliçe Seçildi, (1953, 7 Mart). Radyonun Sesi, sy. 2, s. 4-5.
Hamiyet Yüceses ve İstanbul Radyosu, (1952, 9 Ağustos). Radyo Haftası, sy. 116, s. 5.
Hamiyet Yüceses’in Bilmediğimiz Tarafları, (1951, 6 Ocak). Radyo Haftası, sy. 33, s. 12-13, 44.
Hamiyet Yüceses’in Radyo Konserleri, (1954, 15 Mayıs). Radyo Haftası, sy. 208, s. 5-7.
Hınçer, İ. (1953, 19 Eylül). Perdeden Müzik Sahasına Atılan Genç Cihan Işık, Radyonun Sesi, sy. 30, s. 29.
Hosan, B. (1952, 13 Aralık). Güzel Bestelerini Dinlediğiniz Sanatkar Nebahat Üner’le Tanışalım mı?, Radyo Haftası, sy. 134, s. 26-29, 37.
İris, B. (1953, 5 Eylül). Harika Çocuk İdil Biret, Radyonun Sesi, sy. 28, s. 14-15.
İstanbul Radyosu'ndan Akseden Yeni Ses Güzin Siper, (1950, 9 Aralık 1950). Radyo Haftası, sy. 29, s. 34.
İstediğinizi Sordunuz Onlarda Cevap Verdi, (1953, 31 Ekim). Radyo Haftası, sy. 180, s. 24-26, 33.
Kayserilioğlu, B. (1951, 17 Şubat). Mûsıkimizin İki Üstadı Refik-Fahire Fersan, Radyo Magazin, sy. 13, s. 21-23.
Kayserilioğlu, B. (1951, 24 Şubat). Afitab Karacan, Radyo Magazin, sy. 14, s. 24-25.
Kendini Bileli Beri Musiki ile Uğraşan Musikimizin Tipik Siması: Eyyübi Ali Rıza Şengel, (1951, 23 Haziran). Radyo Haftası, sy. 57, s. 14-15.
Kıyak, H. (2018). Mızrabı, Yayı ve Kalemiyle Mesud Cemil, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı
Kozanoğlu, C. (1988). Radyo Hatıralarım, Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları.
Köşemden, (1953, 26 Eylül). Radyonun Sesi, sy. 31, s. 10.
Kulağımıza Gelenler, (1950, 14 Ekim). Radyo Haftası, sy. 21, s. 18-19.
Kulağımıza Gelenler, (1950, 25 Kasım). Radyo Haftası, sy. 27, s. 34.
Kulağımıza Gelenler, (1950, 23 Aralık). Radyo Haftası, sy. 31, s. 18.
Kulağımıza Gelenler, (1951, 7 Nisan). Radyo Haftası, sy. 46, s. 22.
Kulağımıza Gelenler, (1951, 23 Haziran). Radyo Haftası, sy. 57, s. 20.
Kulağımıza Gelenler, (1951, 7 Temmuz). Radyo Haftası, sy. 59, s. 16-17.
Kulağımıza Gelenler, (1951, 22 Eylül). Radyo Haftası, sy. 70, s. 19.
Kulağımıza Gelenler, (1951, 29 Aralık). Radyo Haftası, c. 7, sy. 84, s. 14-15.
Kulağımıza Gelenler, (1952, 20 Eylül). Radyo Haftası, sy. 122, s. 15.
Kulağımıza Gelenler, (1953, 11 Nisan). Radyo Haftası, c.12, sy.151, s.12.
Kuyucu, M. (2018). Gelenekselden Dijitale Radyo Mecmuasının Popüler Basındaki Yeri: Radyo Haftası Dergisi. Gelenekselden Dijitale Uluslararası Medya Araştırmaları. Sempozyumu, Ege Üniversitesi 10-11 Mayıs 2018, İzmir. Sempozyum Bildiri Kitabı. Editörler: H. Kuroğlu ve P. Özgökbel Bilis. s. 136-154.
Küçük ve Tükel. (1951, 30 Haziran). Bahtsızlığın En İyi Tarifini Yapan Sanatkar, Esma Engin İle Çocukluk Arkadaşı, Radyo Haftası, sy. 58, s. 6-9.
Kütükçü, T. (2012). Radyoculuk Geleneği ve Türk Musikimiz, İstanbul: Ötüken Yayıncılık.
Malatya'nın Dilberleri Coşkun Kardeşler. (1950, 9 Aralık). Radyo Magazin, sy. 3, s. 18.
Münir, H. (1952, 15 Mart). Mikrofona Mektup, Dört Yıldızın Gökyüzü, Radyo Haftası, c. 8, sy. 95, s. 5-7.
Münir. H. (1952, 7 Haziran) Radyoda Gazel Okunmalı mı?, Radyo Haftası, sy. 107, s. 7
Münir, H. (1953, 2 Mayıs). Parazit, Radyo Artistlerinin Soyadları Üzerine Fantezi, sy. 10, s. 13.
Münir, H. (1953, 25 Nisan). Parazit, Radyonun Sesi, s. 31.
Özkangil, L. (1953, 26 Eylül). Mefharet Yıldırım Konservatuardan Ayrılacak mı? Radyonun Sesi, sy. 31, s. 11-13, 46.
Özkangil, L. (1954, 9 Ocak). Alafrangadan Alaturka’ya, Radyonun Sesi, sy. 46, s. 10-12.
Özkangil, L. (1953, 28 Kasım). Atatürk ve Safiye Ayla, Radyonun Sesi, sy. 40, s. 17.
Özkangil, L. (1951, 20 Ocak). Sanatkâr Eşler, Mefharet ve Muzaffer Birtan, Radyo Magazin, sy. 29, s. 7, 14-19. Radyo Postası, (1951, 25 Ağustos). Radyo Haftası, sy. 66, s. 36.
Radyo Postası, (1951, 29 Eylül). Radyo Haftası, sy. 71, s. 36.
Serçe, U. (2019). Türkiye’de Modernleşme Anlayışı ve Mümtaz Turhan, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi SBE.
Sesiyle Kralları Dize Getiren İlahi Sanatkar Safiye Ayla, (1950, 30 Aralık). Radyo Magazin, sy. 6, s.10-16.
Şaylan, G. (2016). Postmodernizm, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları
Şenel, S. (2012). İllâ ki Cemile Cevher Söylesin. İstanbul: Kayhan Matbaa.
Tarhan, Z. (1950, 18 Kasım). İstanbul Radyosu’ndan Şikayetçiyim! Nevzat Akay, Radyo Haftası, sy. 26, s. 11
Tetik Işık, S. (2015). Türkiye’de Organoloji Çalışmaları, Mukaddime, c. 6, sy. 1, 197-220.
Tetik Işık, S. (2022). Muhafazakâr Modernleşme Bağlamında Kadın, Kimlik ve Mekân’ın İnşası: Radyo’da Kadın İcracılar, Yegah Müzikoloji Dergisi, c. 5, s.105-127.
Tükel Z. (1951, 6 Ocak). Akile Artun, 15 Dakikada Yapılan Acele Bir Konuşma, Radyo Haftası, sy. 33 s. 26-31, 44.
Tükel, Z. (1950, 30 Aralık). Mualla Gökçay’a Atatürk’ün Muzipliği, sy. 32, s. 28-31, 44.
Tükel, Z. (1950, 7 Ekim). Ankara Radyosunun Üç Sesinden Biri Berrin Erbay, Radyo Haftası, sy. 20, s. 5-8, 29, 42.
Tükel, Z. (1951, 19 Mayıs). Onun da kendine göre bir tarzı var, Müzeyyen Mikrofon Korkusu Bilmiyor!. Radyo Haftası, c. 5, sy. 52, s. 44.
Tükel, Z. (1951, 24 Mart). Radyonuzda Dinlediğiniz Olgun Ses Salih Dizer Meyhane Mûsikisi'ne Hücum Ediyor, Radyo Haftası, sy. 44, s. 10-14.
Tükel, Z. (1951, 28 Temmuz). Sabite Tur, Şom Ağızlılara Lanet Ediyor, Radyo Haftası, sy. 62, s. 26-31, 46.
Tükel, Z. (1952, 12 Nisan). Bir Yıldız Böyle Doğdu, Hamiyet Yüceses'in Hatıraları, Sahne ve Saz Üstatları, Radyo Haftası, sy. 99, s. 8-11, 37.
Tükel, Z. (1952, 15 Kasım). Suzan Güven Her Hafta Niçin Ankara'ya Gidiyor, Radyo Haftası, sy. 130, s. 24-26.
Tükel, Z. (1952, 2 Ağustos). Mualla Mukadder Atakan İstanbul'a Ne Zaman Geliyor?. Radyo Haftası, sy. 115, s. 26.
Tükel, Z. (1953, 5 Kasım). İstanbul Radyosu Müdürü Mesut Cemil Şaşırdı!, Radyo Alemi, sy 37, s. 3-4.
Ulunay, R. C. (1953, 25 Nisan). Musiki ve Mey, Radyonun Sesi, sy. 9, s. 20.
Uzel, N. (2006). Radyoda Bir Gün, İstanbul: Pan yayıncılık.
Yapar, S. (2014). Modernleşme Projesinin Mekanı: Taksim Belediye Gazinosu (1939-1967), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Bilgi Üniversitesi SBE.
Yaşa Perihan Abla, (1952, 13 Eylül). Radyo Haftası, sy. 121, s. 6-7, 39.
Yıldızlardan Haberler, (1953, 28 Mart). Radyonun Sesi, sy. 5, s. 25.
Yıldızlardan Haberler, (1953, 11 Nisan). Radyonun Sesi, sy. 7, s. 13.
Yener, F. (1999). Radyo ve Televizyon Günleri, Olaylar, İnsanlar, Anılar, İstanbul: Remzi Kitabevi.