ARAPLARDA PUTPERESTLİK VE HİCAZ PUTLARINDAN/ BEYTLERİNDEN BİRİ OLARAK “ZÜLHALESA”
Araplarda putperestlik yaygın olup, her kabilenin kendine ait putları veputlarına ait mekânları mevcuttu. Zülhalesa da, Araplarda veya diğercoğrafyalarda gördüğümüz mekân/hac yeri ilahlarından biridir. Hz. İbrahim’denberi bölgede saygınlığı devam eden Kâbe’ye nazîre veya benzeşmeolsun diye inşa edilmiştir. Bölgede bulunan “el-Halasa” adlı bir putunüzerine Kâbe olarak bina edilmiş ve böylece “Zülhalesa” ismiyle şöhretyapmış ve “el-Ka’betü’l-Yemâniyye” diye de anılmıştır. Bu Beyt, bilhassaHas’am, Becîle, Devs ve Ezdü’s-Serât kabilelerince saygı gösterilen birmekân olmuştur.Zülhalesa’nın da hizmetçi ve koruyucuları vardır, onlar da, Benû Bâhileb. Âsûr’dan Benû Ümâme veya Hâris b. Ka’b, Cürm, Zebîd, Ğavs b. Mürrb. Üdd ve Benû Hilal b. Âmir olarak geçmektedir.Kâbe-i Şerif’e gösterilen saygı ve onun etrafında yapılan ibadet ve diğer ritüellerintamamımın, bu Beyt için de yapıldığını görmekteyiz: Tavaf etme,kurban kesme, adaklar adama, hediyeler sunma ve huzurunda fal oklarıçekilmesi gibi. Diğer birçok kabilenin ve tapınağın ibadetinde olduğu gibiZülhalesa için de hususi bir telbiye vardır. Huzurunda fal oklarının çekilmesive kadınların putun sâdinine/kâhinine giderek, doğurganlığınıkonuşması, Zülhalesa’nın toplum nezdindeki değerini göstermektedir.Tepesine bir çeşit taç işlenmiş beyaz kuvars kristal bir taş olup, üzerineasma şeklinde yapraklı, taneli ve kokulu bir sarmaşık bitki dolanmış,dikkat çeken veya gariplik uyandıran heybetli bir taş/heykeldir. Ne zamanyapıldığı bilinmemekle beraber, bu tarihi Amr b. Lühay’ın Mekkeve civarına putperestliği getirdiği zamana kadar götürmenin mümkünolduğu düşünülebilir.Zülhalesa, Mekke ile Yemen arasında Mekke’ye yaklaşık 200 km.lik birmesafede olup, Mekke’nin fethinden bir müddet sonra civardaki putlarve puthaneler kaldırılırken, Zülhalesa’nın da Hz. Peygamber’in Cerir b.Abdillah komutasında gönderdiği seriyye ile yıkılıp yakılmış ve yerle biredilmiş olduğunu görmekteyiz.Zülhalesa’yla ilgili rivayetler, onun dişi yani ilahe/tanrıça kabul edildiğinigöstermektedir. Huzurunda yapılan ritüeller ve ona gösterilen saygınınbiçimi, bunun en iyi göstergesi olup, bereket ve verimliliği sembolize ettiğianlaşılmaktadır. Aslında sürekli yeşil kalmayı başarabilen meyveli veyapraklı bir sarmaşıkla donanmış bir taşın, zaten taşın ve ağacın kutsandığı
p.p1 {margin: 0.0px 0.0px 0.0px 0.0px; font: 8.0px Helvetica}
bir toplumda, tanrıça olarak görüldüğünü düşünebiliriz.
___
- KAYNAKÇA
Acîne, Muhammed, Mevsuatu Esatirul Arab an’il-Cahiliyye ve Delâlâtihâ I-II, Dârü’l-Farabi,
Beyrut 1994
Ağırakça, Ahmet, “Nebatîler”, DİA, s. XXXII,258-259
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani, Müsned I-VI, el-
Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, tsz.
Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu Hutabi’l-Arab fî ‘Usûri’l-Arabiyyeti’z-Zâhira I-III, Mektebetu
Mustafa el-Babi el-Halebi, Mısır 1923
Ahmet Önkal-Nebi Bozkurt, “Cami/Dinî ve Sosyokültürel Tarihi”, DİA, s. VII,46-56
Ahmet Savran, “İmruülkays b. Hucr”, DİA s. XXII,237-238
Algül, Hüseyin, “Ezd”, DİA, s. XXII,46-47
Algül, Hüseyin, “Has’am”, DİA, s. XVI,281-282
Âlûsî, Mahmud Şükrî, Buluğu’l-Ereb fi Ma’rifeti Ahvâli’l-Arab I-III, (nşr: M. Behcet el-
Eserî), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut tsz.
Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü, Ensar Yay., İstanbul
2012
Azimli, Mehmet, Cahiliyye’yi Farklı Okumak, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015
Balcı, İsrafil, Peygamberlik Öncesi Hz. Muhammed, Ankara Okulu Yay., Ankara 2014
Belâdî, Atîk b. Ğays, Mu’cemu’l-Meâlimi’l-Cuğrafiyye fi’-Sîreti’n-Nebeviyye, Dârü Mekke,
Mekke 1982
Buhârî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim, Sahîh-i Buhârî I-VI, (çev. Beşir
Eryarsoy vdd.), Polen Yay., İstanbul 2009
Cârim, Muhammed Nu’man, Edyânu’l-Arab fi’l-Câhiliyye, Matbaatu’s-Sa’âde, Mısır
1923
Cevad Ali, el-Mufassal fî Tarîhi’l-Arab Kable’l-İslâm I-X, 2. baskı, Bağdâd 1993
Çağatay, Neşet, İslâm Dönemine Dek Arap Tarihi, TTK Yay., Ankara 1989
Çağrıcı, Mustafa, “Arap/İslâm’dan Önce Araplar’da Din”, DİA, ss. III,316-321
Davud, George Davud, Edyânu’l-Arab Kable’l-İslâm ve Vechuhâ’l-Hadârî ve’l-İctimâî,
Müessesetü’l-Câmia li’d-Dirasat, Beyrut 1988
Demircan, Adnan, “Kur’ân’ın, Nüzûl Dönemi Putperest Arapları İçin Kaynaklığı Üzerine”,
İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 2004, cilt: II, sayı:
4, ss. 53-62
Dindi, Korkut, “İslam Öncesi Arapların Düşünce Dünyasında Cin ve Şeytanın Yeri”,
Cahiliye Araplarının Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu
Yay., Ankara 2015, ss. 79-96
Duğaym, Semih, Edyân ve Mu’tekâdâtü’l-Arab Kablel İslâm, Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî,
Beyrut 1995
Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKM Başk. Yay., Ankara 2004
Ezrakî, Ebu’l-Velid Muhammed, Ahbaru Mekke ve mâ Câe fiha mine’l-Âsâr I-II, (thk:
Rüşdî es-Sâlih Melhas), 10. baskı, Mektebetü’s-Sekâfe, Mekke 2002
Fayda, Mustafa, “Becîle”, DİA, s. V,287
Fayda, Mustafa, “Cerîr b. Abdullah”, DİA, s. VII,410-411
Fayda, Mustafa, “Devs”, DİA, s. IX,253
Fayda, Mustafa, “Fil Vak’ası”, DIA, XIII,70-71
Güç, Ahmet, “Put”, DİA, s. XXXIV,364-365
Güç, Ahmet, “Putperestlik”, DİA, s. XXXIV,365-368
Hakkı Acun, Türk Kültüründe Taşlar, AKM Yay., Ankara 2010
Harman, Ömer Faruk, “Medyen”, DİA, s. XXVIII,346-348
Harman, Ömer Faruk, “Zülhalesa”, DİA, s. XLIV,561
Hommel F., “Arabistan/Tarih/İslamiyet’ten Evvel Arabistan”, İA, ss. I,486-491
Araplarda Putperestlik Ve Hicaz Putlarından/Beytlerinden Biri Olarak “Zülhalesa” 37
Işık, Hidayet, “Fahreddin Razi’nin Din Anlayışı İçerisinde Putperestliğin Yeri ve Putperestlikle
İlgili verdiği Bilgiler”, Dinler Tarihi Araştırmaları-II, Ankara 2000, ss.
35-54
İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed, Kitabu’l-Muhabber, (thk. İlse Lichtenstadter), Dârü’l-
Afâki’l-Cedîd, Beyrut tsz.
İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed, Fethü’l-Bari bi-Şerhi Sahihi’l-İmam
Ebî Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhari I-XIII, (thk. Abdülkadir Şeybetülhamd),
Riyad 2001
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye I-II, (nşr. Mustafa es-
Sekâ, İbrahim el-Ebyârî ve Abdulhafîz eş-Şelebi), Dârü İbn Kesir, 3. baskı, Beyrut
2005
İbn İshak, es-Siretü’n-Nebeviyye I-II, (thk. A. Ferîd el-Mezîdî), 2. baskı, Dârü’l-Kütübü’lİlmiyye,
Beyrut 2009
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l-’Arab I-XX,
(nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sadık el-Ubeydi), 3. baskı,
Dârü’l-İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, Beyrut 1999
İbn Sa’d, Muhammed, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, (ed. Adnan Demircan, çev. H. Akdemir),
Siyer Yay., İstanbul 2014
İbnü’l-Kelbi, Putlar Kitabı, (çev. Beyza Düşüngen), Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay. Ankara
1969
Kapar, M. Ali, “Hevâzin”, DİA, s. XVII,276-277
Kaya, Osman, “Kur’an Bağlamında İslam Öncesi Arap Yarımadası’nda Dini Hayat, Putperestlik/
Paganizm Örneği”, Diyanet İlmi Dergi, cilt: 49, sayı: 4, ss. 7-32
Kazancı, Ahmet Lütfi, “Ebrehe”, DİA, X,79-80
Kehhâle, Ömer Rıda, Mu’cemu Kabaili’l-Arab I-V, Müessesetü’r-Risale, 7. baskı, Beyrut
1997
Klinge, R., Putlar Kitabı, İbnü’l-Kelbi, “Notlar kısmı”, (çev. Beyza Düşüngen), Ankara
Üniv. İlahiyat Fak. Yay. Ankara 1969
Köse, Feyza Betül, Medine’de Sosyal Hayat-Dört Halife Dönemi, Mana Yay., İstanbul
2016
Melhas, Rüşdî es-Sâlih, Ahbâru Mekke ve Mâ Câe fîhâ mine’l-Âsâr, Ezrakî, Ebu’l-Velîd
Muhammed b. Abdillah b. Ahmed, (thk. Rüşdî es-Sâlih Melhas), 10. baskı, Mektebetü’s-
Sekâfe, Mekke 2002, (Açıklama Notları), s. I,372-
Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmi’u’s- Sahîh-Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII, (çev.
Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yay., İstanbul 1988
Öğüt, Salim, “Cenâbet”, DİA, VII-349-351
Öğüt, Salim, “Telbiye”, DİA, s. XL,396-397
Öz, Mustafa, “Ezlâm”, DİA, s. XII,67
Palabıyık, M. Hanefi, “İslam Öncesi Arap Düşüncesinde Din ve Din Adamı Algısı”, Cahiliye
Araplarının Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2015, ss. 97-147
Ryckmans, G., “Züşşerâ”, İA, s. XIII,658-660
Sarıcık, Murat, Put-Hicazın Beş Putu ve Modern Putlar, Nesil Yay., İstanbul 2014
Sarıkçıoğlu, Ekrem, “Kur’ân’a Göre Müşrikler ve Putperestler”, İslâmî Araştırmalar,
1986, cilt: I, sayı: 1, ss. 26-32
Sönmez, Seniha, Türklerde Dağ Kültü İnancı ve Altay, Tıva ve Şor Destanlarında Dağ,
Balıkesir 2008
Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”, Cahiliye Araplarının
Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu Yay., Ankara
2015, ss. 9-51
Süheylî, Ebü’l-Kasım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed, er-Ravdu’l-Ünüf fî Tefsîri es-
Sîreti’n-Nebeviyyeti Li’bni Hişâm I-IV, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. baskı, Lübnan
2009
Sülün, Murat, “Şi’râ”, DİA, s. XXXIX,180-181
Şeyki Dayf, Tarihul Edebil Arabî I-II, 20. baskı, Dârü’l-Me’ârif, Kahire 2002
Şâmî, Muhammed b. Yusuf es-Sâlihî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-’İbâd
I-XII, (thk. İbrahim et-Terzi-Abdülkerim el-Azbâvî), Kahire 1997 (Türkçe çeviri,
Peygamber Külliyatı I-XIII, (ed. Yusuf Özbek), Ocak Yay., İstanbul 2006)
Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr, Târihu’t-Taberî-Târihur-Rusul ve’l-Mulûk I-XI,
(thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), 2. baskı, Dârü’l-Maarif, Mısır 1969
Tanyu, Hikmet, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., Ankara
1968
Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları: 1-Türklerde Dağla İlgili İnançlar, Ankara
Üniv. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1973
Watt, W. Montgomery, Hz. Muhammed’in Mekke’si-Kur’ân’da Tarih, (çev. M. Akif Ersin),
Bilgi Vakfı Yay., Ankara 1995
Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kub b. Ca’fer b. Vâdıh el-Kâtip, Târîhu’l-Ya’kûbî I-II, Dârü
Sâdır, Beyrut tsz.
Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân I-V, Dârü Sâdır, Beyrut 1977
Yavuz, Yunus Vehbi, “Hayız”, DİA, XVII,51-53
Yıldırım, Suat, Kur’an’da Ulûhiyet, 2. baskı, Kayıhan Yay., İstanbul 1997
Zebîdî, Muhammed Murtazâ, Tâcü’l-Ârûs min Cevâhiri’l-Kåmûs, “hls” mad., s. 4439