Şâfiî Mezhebinde İhtisâr Geleneği: Gâyetü’l-ihtisâr İle el-Yâkûtu’n-nefîs Adlı Eserlerin Mukayesesi

İhtisâr, kısa ve öz bilgilerden ya da büyük hacimli bir eseri özetleyip kısaltma yoluyla eser telif etme işine denir. İhtisâr şeklinde yazılan eserlerde okuma, öğrenme ve ezberlemeyi kolaylaştırma veya bir kitaptaki zor kısımları giderme amaçlanmıştır. Amacına ulaşan muhtasar eserlerin telifi, zamanla yaygınlık kazanıp gelenek haline gelmiştir. Diğer ilim dallarında olduğu gibi fıkıhta da muhtasar eserler telif edilmiştir. Bilhassa Şâfiî mezhebinde telif edilen muhtasar eserlerden biri olan Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin (ö. 500/1107’den sonra) Gâyetü’l-ihtisâr adlı eseri bu geleneğin önemli bir parçasını teşkil etmektedir. Dolayısıyla bu eserden yola çıkarak ihtisâr çalışmalarının oluşum sebepleri, muhtevası ve bu çalışmalarda kullanılan üslup ve takip edilen yöntem açısından ihtisâr geleneğinin asırlara göre nasıl şekillendiğini anlama çabası bu makalenin konusunu teşkil etmektedir. Bu amaçla Gâyetü’l-ihtisâr ile Ahmed b. Ömer eş-Şâtırî’nin (ö. 1360/1941) el-Yâkûtu’n-nefîs adlı eseri ihtisâr yöntemi bakımından incelenmiştir. Şâfiî mezhebinin temel kaynaklarından olan bu iki eserin içerik ve metot açısından ortak ve farklı yönlerinin tespiti için karşılaştırma yöntemi esas alınmıştır. Önce Gâyetü’l-ihtisâr ile el-Yâkûtu’n-nefîs hakkında temel bilgiler verilmiş, akabinde her iki eserde bölümlendirme ve yer alan bilgiler üslup açısından mukayese edilerek değerlendirilmiştir. Bu açıdan mezkûr eserlerin birinde yer alan bazı konuların diğer eserde yer almadığı, konuların dizilişi ve izah edilme tarzı bakımından aralarında bazı farklılıkların mevcut olduğu tespit edilmiştir. Buna göre Gâyetü’l-ihtisâr’da konular icmâlî bir şekilde ele alınmış ve fıkhî hükümler, delillerine pek yer verilmeden beyan edilmiştir. el-Yâkûtu’n-nefîs’te ise her konu tafsilî bir şekilde ele alınmış, birer alt başlık halinde konulara bağlı rükün, şart ve hükümler zikredilmiştir. Bilhassa ibadet dışındaki diğer fıkhî konular örneklerle izah edilmiştir. Buna rağmen Gâyetü’l-ihtisâr’da olduğu gibi fıkhî hükümlerin delillerine pek yer verilmemiştir. Her iki eserde yer alan konular Şâfîî fıkıh sistematiğine göre sıralanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh, Şâfiî Mezhebi, Muhtasar, Gâyetü’l-ihtisâr, el-Yâkûtu’n-nefîs.

The Tradition of Ikhtisâr in the Shafi'î Madhhab: A Comparison of the Works Named Ghayâ fi’l-Ikhtisâr and al-Yaqut al-Nafîs

Ikhtisâr refers to the process of compilation a work by summarizing short and concise information or a large volume of work through abbreviation. It is intended to facilitate reading, learning and memorization, or to eliminate difficult parts in a book written in the form of Ikhtisâr. The compilation of concise works that fulfilled their purpose has become widespread over time and transformed into a tradition and also concise works have been compiled in fiqh as in other disciplines of sciences. In particular, the work entitled Ghayâ fi’l-Ikhtisâr by Abu Shudjâ al-Isfahânî (d. after 500/1107), which is one of the concise works written in the Shafi'î madhhab, constitutes an important part of this tradition. In this study, primarily, the concise works written in the field of usûl/ancestor and furû/descendant in the Shafi’î madhhab were identified and given in chronological order, right after that, Ghayâ fi’l-Ikhtisâr and Ahmad bin Omar al-Shatirî’s (d. 1360/1941) work entitled Al-Yaqut al-Nafis were examined in terms of the ikhtisâr method. The comparative method was employed in order to determine the common and different aspects of these two works, which are among the basic sources of the Shafi'î madhhab, in terms of content and method. In this context, primarily, basic information regarding Ghayâ fi’l-Ikhtisâr and Al-Yaqut al-Nafis was presented, and right after that the classificcations and information in both works were compared and evaluated in terms of style. In this respect, it was determined that some of the topics in one of the aforementioned works are not included in the other work, and that there are certain differences between them in terms of the arrangement of the topics and the way they are explained. Based on this, in Ghayâ fi’l-Ikhtisâr the topics are dealt with in a brief manner and jurisprudential rulings are presented without giving much space to their evidences. In Al-Yaqut al-Nafis, on the other hand, each topic is dealt with in a detailed manner, and the elements, conditions and provisions related to the topics are mentioned as sub-headings. In particular, issues related to fiqh other than worship are explained with examples. Nevertheless, as in Ghayâ fi’l-Ikhtisâr the evidences of fiqh provisions are not included much. The topics in both works are arranged according to the Shafi'î fiqh methodology.

Keywords:

Fiqh, Shafi, Concise, Gâyetü’l-ihtisâr, Al-Yaqut an-Nafis.,

PDF

___

Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf Cüveynî. Kitâbu’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî-Şübeyr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed. Müntehe’s-sûl fî ʿilmi’l-usûl. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2003.
Aybakan, Bilal. “Şafii Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed. Hâşiyetu’l-İmâm Bâcûrî. thk. Mer‘î Hasan er-Raşîd. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru Nuru’s-sabâh, 2015.
Bardakoğlu, Ali. “Ferâiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/362-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Beyzâvî, Abdullah b. Ömer. el-Gâyetü’l-kusvâ fî dirâyeti’l-fetvâ. thk. Ali Muhyiddin el-Karadâğî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2008.
Beyzâvî, Abdullah b. Ömer. Minhâcü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. çev. Mansur Koçinkağ. İstanbul: Rağbet Yay., 2. Basım, 2019.
Boynukalın, Mehmet. “Hanefî Usûl Muhtasarlarının Gelişimi: (III) Habbâzî’nin Muğnî’si ve Hanefî Usûlündeki Yeri” 31 (2018), 589-609.
Buveytî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. Yahyâ. Muhtasaru’l-Buveytî. Medine: Câmi’atu’l-İslâmiyye-Külliyetu’ş-Şerî’a, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâs, ts.
Daşçi, Fatma. Gâyetü’l-ihtisâr’la el-Yâkutu’n-Nefîs’in Muhteva ve Yöntem Açısından Mukayesesi. Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Ensârî, Zekeriyya. Lübbü’l-usûl muhtasaru Cem’i’l-cevâmi‘. thk. Lüey b. Zeyn Ca’fer. Medine: y.y., 2006.
Ensârî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed b. Zekeriyyâ. Menhecü’t-tullâb. thk. Salâh b. Muhammed b. ’Uveyda. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1997.
Erdebîlî, Yûsuf b. İbrâhîm. el-Envâr li e‘mâli’l-ebrâr. thk. Halef müfzî’l-mutlak. 3 Cilt. y.y.: Dâru’z-Ziyâ, 2006.
Eşit, Davut. Şâfi’î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Basît fî’l-mezheb li-Hâmid el-Gazzâlî. Medine: el-Câmi’atü’l-İslâmiyye, Külliyetü’ş-şerî’a, Doktora Tezi, 2014.
Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhîm vd. 7 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1997.
Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Vecîz fî fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfi‘î. thk. Ali Muavvid-'Âdil Abdülmevcûd. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1997.
Hadramî, Abdullah b. Abdirrahmân Bâ Fadl. el-Mukaddimetü’l-Hadramiyye fî fıkhi’s-sâdeti’ş-Şâfi‘îyye. thk. el-Lecnetü’l-’ilmiyye. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 3. Basım, 2011.
Halil İbn Ahmed, Ebû Abdirrahman. Kitabu’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî-İbrahim es-Samarrâî. 8 Cilt. Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
Heytemî, Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer. el-Minhâcü’l-kavîm Şerhu’l-Mukaddimeti’l-Hadramiyye. thk. Ahmed Şemsuddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 2000.
Hısnî, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Muhammed. Kifâyetü’l-ahyâr. thk. Abdulkadir Arnâvût. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, ts.
’Irâkî, Ebû Zür’a Ahmed b. Abdirrahîm. el-Ğaysü’l-hâmi‘ şerhu Cem’i’l-cevâmi‘. thk. Muhammed Tâmir Hicâzî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2004.
İbn Kâdî Şühbe, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyye. thk. Hafız Abdul’alîm Hân. 4 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü'l-'Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
İbn Süreyc, Ahmed b. Ömer. el-Vedâiʿ li-mansûsi’ş-şerâiʿ. thk. Sâlih b. Abdillah ed-Düveyş. 2 Cilt. b.y.: y.y., ts.
İbnü’l-Mukrî el-Yemenî, Şerefüddîn İsmâîl b. Ebî Bekr b. Abdillâh eş-Şercî. İrşâdü’l-ğâvî ilâ mesâliki’l-Hâvî. thk. Veliyyüddîn Abdurrahmân er-Rebi’. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 2013.
İbnü’n-Nakîb el-Mısrî, Şihâbüddîn Ahmed. ʿUmdetü’s-sâlik ve ʿuddetü’n-nâsik. thk. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. Katar: eş-Şuûnu’d-Diniyye, 1982.
İsfahânî, Ahmed b. Hüseyn. Muhtasaru Ebî Şücâ‘. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 2. Basım, 2005.
İsmail Durmuş. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/57-59. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
İzzüddîn Abdisselâm, İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm es-Sülemî. el-Gâye fi’htisâri’n-Nihâye. thk. İyâd Hâlid et-Tabâ’. 8 Cilt. Katar: Dâru’n-Nevâdir, 2016.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Nefâʾisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. 'Âdil Ahmed Abdülmevcûd–Ali M. Muavvid. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü Nazzâr Mustafa el-Bâz, 1995.
Karaman, Hayreddin. Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 18. Basım, 2015.
Karaman, Hayreddin. “Asabe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/452-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Kaya, Eyyüp Said. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/61-62. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Kazvînî, Necmüddîn Abdülgaffâr b. Abdilkerîm. el-Hâvi’s-sağîr. thk. Sâlih b. Muhammed b. İbrâhîm el-Yâbis. Su'udiyye: Dâru İbni’l-Cevzî, 2009.
Korkut, Ramazan. Necmeddin Tûfî’nin Mutezile Eleştirisi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvî’l-kebîr fî fıkhi’ş-Şafi‘î. 18 Cilt. y.y.: Dârü’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1994.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-İknâ‘ fî fıkhi’ş-Şâfi‘î. thk. Hıdır Muhammed Hıdır. İran: Dâru İhsân, 2000.
Mehâmilî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed ed-Dabbî. el-Lübâb fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî. thk. Abdülkerîm b. Suneytân el-Ömerî. Medine: Dâru’l-Buhârî, 1995.
Mervezî, Muhammed b. Nasr. Muhtasaru kıyâmi’l-leyl. Pakistan: Hadîsü Akâdemî, ts.
Mevsılî, Tâcüddîn Abdürrahîm b. Muhammed b. Yûnus. et-Taʿcîz fi’htisâri’l-Vecîz. thk. Abdullah b. Fehd eş-Şerîf. Kahire: Daru’l-Menâr, 1992.
Müzenî, İsmail b. Yahyâ b. İsmail. Muhtasaru’l-Müzenî. thk. Muhammed Abdulkâdir Şâhîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1998.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Minhâcu’t-tâlibîn. thk. Abdulhamîd Sükhâl Eymen Hirekî. Dımaşk: Dâru’l-Hidâye, 2010.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn ve ‘umdetü’l-müftîn. 12 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1984.
Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 5. Basım, 2017.
Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed b. Abdilkerim. el-Muharrer fî fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfi‘î. thk. Ebû Yakûb Neşet b. Kemâl el-Mısrî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2013.
Râfiî, Ebû’l-Kâsım Abdülkerîm. el-‘Azîz şerhu’l-Vecîz (eş-Şerhu’l-kebîr). thk. ’Alî Muhammed Muavvid-’Adil Ahmed Abdulmevcûd. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
Rûyânî, Kâdî Şüreyh b. Abdilkerîm b. Ahmed. Kitâbu Ravzati’l-hükkâm ve zîneti’l-ahkâm. Mekke: Câmi’atu Ümmilkurâ, Külliyetu’ş-şerî’ati ve dirâsâti’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1998.
Sağîr, Muhammed el-Cevherî. Nehcü’t-tâlib li-eşrefi’l-metâlib. thk. Beşâr Kuddûrî. Dımaşk: Dâru’l-Mi’râc, 2020.
Sübkî, Tâcüddîn Abdulvahhâb b. Ali. Cem‘u’l-cevâmi‘ fî usûli’l-fıkh. çev. Mehmet Selim Aslan. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî–Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Faysal Îsa el-Bâbi el-Halebî, ts.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l- Kâhire. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1967.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. thk. Rif’at Fevzî Abdülmuttalib. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Vefâ-Dâru İbni Hazm, 4. Basım, 2011.
Şatırî, Ahmed b. Ömer. el-Yâkûtu’n-nefîs fî mezhebi İbni İdrîs. Beyrût: Dâru’l-Minhâc, 2011.
Şâtırî, Ahmed b. Ömer ’İvaz. Fetâva’ş-Şâtırî. thk. Ahmed b. Ebî Bekr eş-Şâtırî-Mustafâ b. Hâmid. Hadramut: Dâru’l-Mîrâsi’n-Nebevî, 2012.
Şâtırî, Muhammed b. Ahmed. Şerhu’l-Yâkûtu’n-nefîs. 3 Cilt. y.y.: Dâru’l-Hâvî, 1997.
Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim. el-Me‘ûne fi’l-cedel. thk. Ali b. Abdülazîz el-'Umeyrînî. Safât/Küveyt: Menşûrâtu merkezi’l-mahtûtât ve’t-türâs, 1987.
Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tenbîh fî fürûʿi’l-fıkhi’ş-Şâfiʿî. thk. Merkezu’l-hidmâti ve’l-ebhâsi’sekâfiyye. Beyrût: ’Alemü’l-Kütüb, 1983.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Ali M. Muavvid–’Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2000.
Taberî, Ebu’l-’Abbâs Ahmed b. Ebî Ahmed. et-Telhîs. thk. ’Adil Ahmed Abdülmevcûd-’Ali Muhammed Mu’avvid. y.y.: Mektebetü Nazzâr Mustafa el-Bâz, ts.
Tebrîzî, Eminüddîn Muzaffer b. Ebi’l-Hayr. Muhtasaru’l-Vecîz fi’l-fıkhi ‘alâ mezhebi’ş-Şâfi‘î. thk. Muhammedü’l-Emîn ed-Dâğıstânî-Ebû İbrâhîm ed-Dâğıstânî. y.y.: b.y., ts.
Tebrîzî, Eminüddîn Muzaffer b. Ebi’l-Hayr. Tenkîhu’l-Mahsûli İbni’l-Hatîb fî usûli’l-fıkh. Mekke: Câmi’atu Ümmilkurâ, Doktora Tezi, ts.
Urmevî, Tâcüddîn Muhammed b. Hüseyn. el-Hâsıl mine’l-Mahsûl. thk. Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî. Bingazi: Garyounis Üniversitesi, 1994.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/66-67. Ankara: TDV Yayınları, 2020. Kur’ân-ı Kerîm ve Muhtasar Kelime Meâli. İstanbul: Hayrât Neşriyat, 2012.
“Dâru’l-Muktebes-el-İstizkâr fî fıkhî’ş-Şâfi‘î”. Erişim 12 Kasım 2023. https://almoqtabas.com/ar/manuscripts/view/26465047194780228.
"el-Ğurerü’s-sâfir fî mâ yehtâcu ileyhi’l-müsâfir". Erişim 16 Kasım 2023. https://ketabonline.com/ar/books/95933/read?part=1&page=5&index=2916603/2916610.
"er-Rakku'l-menşûr- el-İbrîz fî tashîhi’l-Vecîz". Erişim 13 Kasım 2023. https://app.alreq.com/ar/AuthoredBooks/AuthoredBook/08d7ca80-5f20-8cde-6fc3-dffad1d58eb8.
"er-Rakku'l-menşûr-el-Kifâyetu fî'l-ferâiz (el-Ferâizi’l-Uşnûhiyye)". Erişim 12 Kasım 2023. https://app.alreq.com/ar/AuthoredBooks/AuthoredBook/08d7bf4d-8877-8229-ae73-0409682f7f6d.
"er-Rakku'l-menşûr-Safvetü’l-mezheb 'alâ Nihâyeti’l-matlab". Erişim 12 Kasım 2023. https://app.alreq.com/ar/AuthoredBooks/AuthoredBook/08d845a6-0a87-4107-864e-c6f83bee4648.
https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_99/makhtotah.pdf (Erişim 13 Kasım 2023).
“Keşfü’l-ğavâmiz fî ʿilmi’l-ferâʾiz”. Erişim 13 Kasım 2023. https://dorar.uqu.edu.sa/uquui/bitstream/20.500.12248/109713/1/b12399735_0.pdf.