İslâm Hukukunda Doğal Âfetlerin İcâre (Kira) Akdi Üzerindeki Etkisi

Toplum içinde insanlar bazı eşyaların bizzat kendilerine (aynlarına) veya menfaatlerine ihtiyaç duyarlar. İslâm hukukuna göre insanlar ihtiyaç duydukları eşyaların aynlarını bey‘ (satım) akdi ile elde ederlerken söz konusu eşyaların menfaatlerine icâre (kira) veya âriyet (ödünç) gibi akitler ile sahip olurlar. Müslümanlar her türlü akdi, Kur’ân ve Sünnet çerçevesinde tayin edilen rükün ve şartlara uygun bir şekilde kurmak durumundadırlar. Aksi takdirde yapılacak sözleşmeler fâsid ya da batıl olacaktır. İslâm hukuku açısından satım akdinde akde konu olan mahallin mevcut, mütekavvim ve tesliminin mümkün olması şarttır. Mevcut bulunmayan bir şeyin satışı yasaklandığından, böyle bir satım akdi batıldır. Fakat aralarında icâre akdinin de bulunduğu bazı akit türleri özel bazı deliller sebebiyle bu kuraldan istisna edilmiştir. Zira teşri zamanından bu yana uygulana gelen icâre akdi, insan hayatında zorunlu ihtiyaç olmakla birlikte önemli bir yer de işgal etmektedir. Bu sebeple icâre akdi kimi fakihlere göre kıyasa yani genel kurala aykırı olarak istihsan yoluyla ma‘dûmun satımı kapsamında değerlendirilmemiş ve yine istihsan gerekçesiyle meşru kabul edilmiştir. İcare akdinin kıyasa aykırı bir şekilde sabit olması, başka akitleri bu akde kıyaslamaya mahal vermemektedir. İcâre akdi satım akdinden sonra en çok müracaat edilen akitlerden olması hasebiyle İslâm hukukçuları tarafından tüm yönleriyle ele alınmış ve müstakil başlıklar altında irdelenmiştir. Bu kapsamda doğal âfetlerin icâre akdi üzerindeki etkisi de ihmal edilmemiştir. İlke olarak satım akdi kadar usulüne uygun, rükün ve şartlarıyla birlikte kurulan bir icâre akdi her iki taraf için bağlayıcıdır. Ancak öngörülemez durumlarda, özellikle beklenmedik afetler esnasında icâre akdinin devamı, kiralananın menfaatinden yararlanma ve ödenen ücretin iadesi türünden hukuki problemler ortaya çıkmaktadır. Çalışmamızda öncelikle doğal âfetlerin İslâm hukuk literatüründe neyi ifade ettiği özetle sunulduktan sonra ana hatlarıyla icâre akdinin mahiyeti üzerinde durulacak, bilahare sadece doğal âfetlerin kira akdi üzerindeki sonuçları detaylandırılacaktır. Netice itibariyle meydana gelen âfetlerin kiralanan üzerinde kısmi veya külli telefler oluşturması halinde akdin devam etme imkânı ve tarafların bu tür durumlardaki sorumlulukları ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Hukuku, Akit, İcâre, Doğal Âfet, Telef, Sorumluluk

The Effect Of Natural Disasters On Idjâra (Rental) Contract In Islamıc Law

In society, people need some properties themselves (the same) or for their own benefits. According to Islamic law, while people acquire the same properties they need through a bay' (sale) contract, they gain access to the benefits of the properties as a means of contracts such as idjâra (rent) or âriyya (lending). Muslims must conclude all kinds of contracts in accordance with the principles and conditions determined within the framework of the Quran and Sunnah. Otherwise, the contracts will be invalid or void. In terms of Islamic law, in a sales contract, the location which subjects to the contract must be existing, and possible to deliver. Since the sale of something that does not exist is prohibited, such a sales contract is void. However, some types of contracts, including the idjâra contract, are exempt from this rule based on some special evidence. Because the idjâra contract, which has been implemented since the time of legislation, is a mandatory need in human life, and also occupies an important place. For this reason, according to some jurists, the idjâra contract was not considered within the scope of the sale of the non-existent through istihsân, contrary to the general rule, and was accepted as legitimate on the grounds of istihsân. The fact that the İdjâra contract is established in a way that is contrary to analogy does not make it possible to compare other contracts with this contract. Since the contract of idjâra is one of the most frequently referred contracts after the contract of sale, it has been discussed in all its aspects by Islamic jurists and examined under separate headings. In this context, the impact of natural disasters on the idjâra contract has not been disregarded. In principle, a rent contract duly established with its provisions and conditions, as well as a sales contract, is binding on both parties. However, in unforeseen circumstances, especially during unexpected disasters, legal problems such as continuation of the rent contract, benefiting from the benefit of the rented property and refund of the paid fee arise. In our study, first of all, after briefly presenting what natural disasters mean in Islamic law literature, the nature of the idjâra contract will be focused on, and then only the consequences of natural disasters on the rent contract will be detailed. As a result, in such disasters cause partial or total loss to the rented property, the possibility of continuation of the contract and the responsibilities of the parties will be revealed.

Keywords:

Islamic Law, Contract, Idjâra, Natural Disaster, Loss, Liability,

PDF

___

Abdülber, Muhammed Zeki. Nazariyyetu tehammuli't-tebia fi'l-fıkhi'l-İslâmî. Kâhire: Dâru't-Türâs, 2004.
Ak, Ayhan. İslâm Borçlar Hukuku. Samsun: Üniversite Yayınları, 3. Basım, 2020.
Ali Haydar, Hâce Emin Efendi. Dürerü'l-hükkâm fi şerhi Mecelleti'l-Ahkâm. 4 Cilt. b.y.: Dârü'l-Cîl, 1991.
Araz, Yunus. “İslâm Hukuku Açısından Menfaat ve Menfaat İçerikli Bazı Tasarruflar”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. 2/46 (2016), 81-129. Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa‘d b. Eyyûb. el-Muntekâ şerhu'l-Muvattâ. 7 Cilt. b.y.: Matbaatu's-Saâde, 1332.
Bardakoğlu, Ali. "İslâm Hukukunda ve Modern Hukukta Beklenmeyen Hal Nazariyesi". Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/2 (1985), 63-98.
Bardakoğlu, Ali. “Câiha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Bardakoğlu, Ali. “İcâre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/379-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Benî Ahmed, Halid Ali Süleyman, “el-Fark Beyne’l-kuvveti’l-kâhira ve’z-zurûfi’t-târie, Dirâse mukârane”, el-Mecelletü’l-Ürdiniyye fi’d-Dirâsâti’l-İslâmîyye, sy. 2, Ürdün 2006, 1-19.
Bilgili, İsmail. İslâm Hukukunda Ma‘dûmun Satımı. b.y.: Desen Ofset Matbaacılık, 2011.
Bû Lihye Cemîle. Nazariyyetü'z-zurûfi't-târie fi'l-kânûni'l-medenî el-Cezâirî, Dirâse Mukârane, Cezâir: Câmiatu'l-Cezâyir Ma‘hedu'l-Hukuk ve'l-Ulûmi'l-İdâriyye, Yüksek Lisans Tezi, 1983.
Buceyremî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetu’l-Buceyremî ala şerhi’l-Menhec. 4 Cilt. b.y.: Matbaatü’l-Halebî, 1950.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Buhûtî, Mansur b. Yunus b. Salâhaddin. Keşşâfü'l-kınâ‘ an metni'l-İknâ‘. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1982.
Bukmâş, Muhammed. Sultatu'l-kâdî fi ta‘dîli'l-akd fi'l-kânûni'l-medenî el-Cezâirî ve'l-fıkhi'l-İslâmî. Cezâir: Câmiatü'l-Hâcli Hazar, Kısmu'l-Ulûmi'l-İslâmî, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Cemel, Süleyman b. Ömer b. Mansur el-Uceylî el-Ezherî. Hâşiyetu'l-cemel ala şerhi'l-Menhec. 5 Cilt. b.y.: Dârü'l-Fikr, ts.
Dâmâd Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman Şeyhzâde. Mecmaü’l-enhur fî şerhi Mültekâ’l-Ebhur. 4 Cilt. b.y.: Dâruİhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
Ebû Abbâh, Muhammed b. Abdülaziz. et-Ta‘vîdani'd-darar fi fıkhi'l-İslâmî ve alâkatuhu bi ta‘vîzi edrâri'l-kevârisi't-tabîiyye fi'n-nizâmi's-Suûdî. Riyad: Nâyif el-Arabîyye Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Ebû Zekeriya el-Ensârî, b. Muhammed. Esne'l-metâlib fi şerhi Ravzi't-Tâlib. 4 Cilt. (Remlî’nin Hâşiyetü'l-Kebîr’i ile birlikte), b.y.: Dârü'l-Kitâbi'l-İslâmî, ts.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
er-Riâseti’l-Âmme li İdâreti’l-Buhûsi’l-İlmiyye. Mecelletu’l-buhûsi’l-İslâmiyye. 95 (ts.).
Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-Ezherîel-Herevî.Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed İvaz Mur’ib, 8 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr fi ğaribi’ş-şerhi’l-Kebîr. 2 Clit. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
Fezârî, Hasebû, Eseru’z-zurûfi’t-târie ale’l-iltizâmi’l-akdî, fi’l-kânûni’l-mukâran. 2 Cilt, İskenderiye: y.y., 1979.
Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Vasît fi'l-mezheb. thk. Ahmed Mahmud İbrahim, Muhammed Tamir, 7 Cilt. Kâhire: Dârü's-Selâm, 1417.
Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Hısnî Alauddin. ed-Durrü’l-muhtar şerh-u Tenvîri’l-Ebsâr ve Câmiu’l-Bihâr. thk. Abdulmünim Halil İbrahim, b.y.: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulaziz. Reddü'l-muhtâr ale'd-Dürri'l-Muhtâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 2. Basım, 1992.
İbn Ebî Zeyd, Ebû Muhammed Abdullah el-Kayrevânî en-Nefzî. en-Nevâdiru ve'z-ziyâdât ala mâfi'l-Müdevvene min ğayriha mine'l-ümmehât. thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv vd. 15 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1999.
İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Zekeriyya el-Kazvinî er-Râzî. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. A. Muhammed Harun, 6 Cilt. b.y.: Dârü'l-Fikr, 2. Basım, 1979.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b Saîd. el-Muhallâ bi'l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Fikr, ts.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn. el-Kâfî fi fıkhi'l-İmam Ahmed. 4 Cilt. b.y.: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn. el-Muğnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü'l-Kâhire, 1968.
İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemaluddîn el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 2. Basım, 15 Cilt. Beyrut: Dâr-u Sâdır, 1994.
İbn Müflih, Ebû İshak Burhaneddin. el-Mubdi‘ fi şerhi'l-Mukni‘. 8 Cilt. Beyrut: y.y., 1997.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhü Kenzi’d-Dekâik. (İbn Âbidîn Hâşiyesi ile birlikte), thk. Zekeriyya Umeyrât, 8 Cilt. b.y.: Dârü'l-Kitâbi'l-İslâmî, 3. Basım, ts.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kâhire: Dârü'l-Hadîs, 2004.
İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. Halim. Mecmûu'l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım, 35 Cilt. Medine: Mecmeu'l-Melik Fahd, 1995.
İbnu’ş-Şihne, Ebu’l-Velid Lisânu’d-Dîn Ahmed b. Muhammed. Lisânu’l-hükkâm fi ma’rifeti’l-ahkâm. 2. Basım, Kâhire: Bâbeyi’l-Halebî, 1973.
Kahveci, Nuri. Mukayeseli İslâm Borçlar Hukuku, (Şirketler İlaveli). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.
Karaman, Hayreddin. Mukâyeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
Kâsânî, Alâaddün Ebî Bekir b. Mesud b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
Kıylık, Mustafa Harun. İslâm Borçlar Hukukunda Doğal Âfetlerin Akitlere Etkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Korkut, Ramazan. ”Fakihlerin Salgın Hastalıklara Dair Analizleri: İbn Kayyim el-Cevziyye Örneği”, Din Pandemi Hayat Sempozyumu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2022.
Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvi’l-kebîr fi fıkhi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavviz - Adil Ahmed Abdulmevcûd, Beyrut: Dârü'l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Merdâvî, Alaudin Ebu'l-Hasan Ali b. Süleyman. el-İnsâf fi ma‘rifeti'r-râcih mine'l-hilâf. 12 Cilt. b.y.: Dâr-u İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, 2. Basım, ts.
Metîrât, Âdil Mübârek. Ahkâmu'l-cevâih fi'l-fıkhi'l-İslâmî ve sılatuha bi nazariyyeti'z-zarura ve'z-zurûfi't-târie. Kâhire: Câmiatü'l-Kâhire Küllîyetü'l-Ulûm, Kısmu'ş-Şerîati'l-İslâmî, Doktora Tezi, 2001.
Mevsilî, Ebu’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyar li-ta‘lîli’l-Muhtâr. thk. Şeyh Mahmud Ebû Dakika, 5 Cilt. Kâhire: Tab‘atü'l-Halebî, 1937.
Mevvâk, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf. et-Tâc ve'l-iklîl li muhtasari Halîl. 8 Cilt. b.y.: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Faramurz b. Ali. Dürerü'l-hükkâm şerh-u Gureri'l-Ahkâm. 2 Cilt. b.y.: Dâr-u İhyâi'l-Kütübi'l-Arabîyye, ts.
Mustafa, İbrahim vd. el-Mu’cemu’l-vasît. b.y.: Dâru’d-Da‘ve, ts.
Müneccid, Muhammed Salih. el-Fıkh ve'l-i‘tibâr fi fâciati's-seyli'l-cerâr. Cidde: y.y., 2010.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Subkî ve Mutîî'nin et-Tekmile'si ile birlikte, 20 Cilt. b.y.: Dârü'l-Fikr, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. Ravzâtü’t-tâlibîn ve umdetü'l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş, 12 Cilt, Beyrut: el-Mektebu'l-İslâmî, 3. Basım, 1991.
Nezzâr, Ahmed İsa Uveydât. Eseru'l-özr ve'l-câiha fi akdeyi'l-bey‘ ve'l-icâre ve ma yukâbiluha fi'l-kânûni'l-medenî, b.y.: y.y, 2003.
Râfiî, Abdulkerim b. Muhammed Ebu'l-Kâsım. el-Azîz şerhu'l-Vecîz. thk. Ali Muhammed İvez, Âdil Ahmed Abdulmevcûd, 13 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
Remlî, Şemsüddin Muhammed b. Ebi'l-Abbas Ahmed b. Hamza. Nihâyetu'l-muhtâc ila şerhi'l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1984.
Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
Sâvî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Halvetî. Bulğatu's-sâlik li akrabi'l-mesâlik. 4 Cilt. b.y.: Dârü'l-Meârif, ts.
Semerkandî, Alâuddîn EbûBekr Muhammed b. Ahmed. Tuhfetu'l-fukahâ. 3 Cilt, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2. Basım, 1994.
Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt, Beyrut: Dârü'l-Ma‘rife, 1993.
Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. el-Ümm. thk. Rıfat Fevzi Abdülmuttalib, 8 Cilt, Beyrut: Dârü'l-Ma‘rife, 1990.
Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın, 12 Cilt, Beyrut: Dâr-u İbni Hazm, 2012.
Şîrâzî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fıkhi'l-İmâmi'ş-Şâfiî. 3 Cilt, b.y.: Dârü'l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatib. Muğni’l-muhtâc ila ma‘rifeti meâni elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1994.
Topal, Şevket - Keskin, Zahide, “İcâre Akdinin Feshine Etkisi Açısından Hanefîlerde Zarar”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22/1, (2022), 367-396.
Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali. Tebyînü'l-hakâik şerh-u Kenzi'd-Dekâik. thk. Ahmedİzzuİnâye, (Şilbî Hâşiyesi ile birlikte), 8 Cilt, Kâhire: Matbaatü'l-Kübra el-Emîriyye, 1313/1893.
Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa Nazariyyetu'z-zarûrati'ş-şeriyye, mukârane mee‘l-kânûni'l-vad‘î. Beyrut: y.y., 4. Basım, 1985.
Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. 10 Cilt, Dimaşk: Dârü'l-Fikr, 3. Basım, ts.