Urfa Sancağı'nda 1890 Kolera Salgını
Osmanlı belgelerinde; “illet-i kolera” , “illet-i âdiyye” veya “illet-i mahûf” olarak adlandırılan kolera, kısa sürede müdahale edilmezse, öldürücü olan bir bulaşıcı hastalığa dönüşür. Genellikle sıcak aylarda daha fazla görülen kolera, salgın bir hastalık olup, kirli su kaynakları bu hastalığın bulaşmasında en önemli etkendir. Özellikle, kışla, hapishane, okul ve hastane gibi mekânlarda, hastalığın salgına dönüşme riski daha yüksektir. Kolera, XIX. yüzyılın karakteristik bir hastalığı olduğundan dolayı bu yüzyıl, kolera yüzyılı olarak nitelendirilmiştir. Kolera XIX. yüzyılda Asya, Afrika, Avrupa ve Amerika kıtalarının nerdeyse tamamına yayılmış, dünyada birçok insanın ölümüne sebep olmuştur. Osmanlı Devleti'nde bilinen ilk kolera vakası 1822 yılında görülmüş, 1831 yılında ise ilk defa salgın bir hastalık haline dönüşmüştür. Araştırmamızın konusu olan 1890 kolera salgını, içinde Urfa Sancağı’nın da yer aldığı Halep’ten Trabzon’a, Sivas’tan Erbil’e, Hicaz’dan Erzurum’a kadar çok geniş bir alanda yayılmıştır. Urfa Sancağı’nda görülen kolera vakaları başlangıçta çok önemsenmemiş, hatta belgelere yansıyan haliyle “Urfa’da kolera vukuatı olmadığı” belirtilmiş, ancak daha sonra durumun böyle olmadığı anlaşıldığı için koleraya yakalananlar hakkında ayrıntılı raporlar verilmeye başlanmıştır. Urfa Sancağı’nda kolera salgınından dolayı çok sayıda kişi hayatını kaybetmiştir. Urfa Sancağı’nda baş gösteren koleranın Mardin ve Harran’da bulunan mültecilerden kaynaklandığı ifade edilmiştir. Kolera vakalarının Urfa Sancağı’nda da görülmesi üzerine buna karşı tedbirler alınmış, bölgenin çeşitli yerlerine “tahaffuzhaneler” kurulmuştur. Zaman içinde bu karantina bölgeleri koleranın seyrine göre değişiklik göstermiştir. Koleraya karşı alınan önlemlere ek olarak bu “tahaffuzhaneler” de görevli memur ve doktorların maaşları ve diğer giderler için sıhhiye tahsisatına bir miktar daha zam yapılmıştır. Koleraya karşı başlangıçta gösterilen tavırdan olsa gerek, Urfa Sancağı’nda “koleraya karşı gerekli tedbirlerin alınmadığı” iddiaları dile getirilmiş olsa da, yapılan tahkikat sonucunda bunun doğru olmadığı anlaşılmıştır. Bu çalışmada 1890 yılı içerisinde Osmanlı ülkesinin pek çok yerinde görülen kolera salgınının, Urfa Sancağı’nda da yayılması ve alınan tedbirler üzerinde durulacaktır. Çalışmanın ana kaynağını Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki konu ile alakalı çeşitli kataloglar oluşturmaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Urfa, Urfa Sancağı, Kolera, Salgın Hastalık, 1890, Karantina
1890 Cholera Epidemic in the Sanjak of Urfa
In Ottoman documents; Cholera called “illet-i kolera”, "illet-i âdiyye" or "illet-i mahûf" is an infectious disease which is quite deadly if not intervened in a short time. Cholera, which is usually seen more often in the hot months, is an epidemic disease and polluted water sources are the most important factor in the transmission of this disease. Especially in places such as barracks, prisons, schools and hospitals, the spreading risk of this disease is more likely to become an epidemic. Cholera was a characteristic disease of the 19th century, so this century has been described as a cholera century. In the nineteenth century, Cholera swept almost all the world in Asia, Africa, Europe and America, causing many people to die in the world. The first known cholera case in the Ottoman Empire was seen in 1822, and in 1831 it became the epidemic disease for the first time. The 1890 cholera epidemic, which is the subject of our research, has spread to a wide area from Aleppo (where Sanjak of Urfa is located) to Trabzon, from Sivas to Erbil, from Hijaz to Erzurum. The cholera cases seen in Sanjak of Urfa were not considered very important at the beginning, even as reflected in the document, "there is no cholera case in Sanjak of Urfa". But later it became clear that this was not the case. Thereupon, detailed reports have been started to be prepared about those caught in cholera. Many people lost their lives because of cholera outbreak in Sanjak of Urfa. It is stated that the cholera outbreak in Sanjak of Urfa is caused by the refugees living in Mardin and Harran. When the cholera epidemic was seen in Sanjak of Urfa, measures were taken against it and health centres were established in various parts of the region. Over time, these quarantine zones changed according to the spread of Cholera. In addition to the measures taken against Cholera, there has been a raise in salaries and other costs for officers and doctors in these health centres. It was alleged in Sanjak of Urfa that "necessary precautions against Cholera were not taken", but it was understood that this was not true as a result of the investigation. In this study, the effects of the cholera epidemic seen in many parts of the Ottoman country in 1890 and the measures taken will be discussed. The main source of the work is the various catalogues related to the subject in the Prime Ministry's Ottoman Archives.
Keywords:
Urfa, Sanjak of Urfa, Cholera, Epidemic Disease, 1890, Quarantine,
___
- AK, Mehmet, “19. Yüzyılda Antalya’da Kolera Salgını”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt 4, sayı 17, 2011, s. 254-268.
- AKPINAR, Haldun, “Bulaşıcı Hastalıkların Yayılımının Tahmininde Deterministik Modellerin Kullanılması” Öneri Dergisi, cilt 10, sayı 38, 2012, s. 97-103. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/165714, 05.12.2021.
- AKTAŞ, Esat, “Erzurum Vilayetinde 1910 Kolera Salgını ve Etkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt 8, sayı 39, Ağustos 2015, s. 244-253.
- ASAN, Hakan, “Diyarbakır’da Toplum Sağlığını Tehdit Eden Bir Hastalık: 1890 Kolera Salgını”, Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, cilt I, Diyarbakır 2016, s. 349-361.
- ATAR, Zafer, “İzmit Ve Çevresinde Kolera Salgını (1894)”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 2016, s. 839-847.
- AYAR Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul Örneği (1892–1895), İstanbul 2007.
- DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1982.
- ERSOY, Nermin, GÜNGÖR, Yüksel, AKPINAR, Aslıhan, YILMAZ, Cebrail, "Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre İzmit'te Salgınlar ve Karantinalar ", Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildiri Kitabı, cilt 2, 2015, 947-953.
- KILIÇ, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ 2004.
- KUMAŞ, Nursal, “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (1890-1895)”, Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 21, 2011/2, s. 213- 241.
- KUNERALP, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz'da Hac ve Kolera”, (çev. Münir Atalar), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (OTAM) sayı 7, 1996, s. 497-511.
- M. ROBERTS, M., Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul 2010.
- ÖZBAY, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, cilt I, İstanbul 1976.
- PORTA, Miquel, (ed.), Dictionary of Epidemiology, Oxford 2008, s. 179.
- SARIYILDIZ, Gülden, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs 2000), İstanbul 2001, s. 309–319.
- SARIYILDIZ, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865–1914), Ankara 1996.
- ŞEHİRALTI, Mine, “İzmit'te Kolera Salgınları”, Türkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics-Law and History, cilt 18, sayı 3, 2010, s. 133-139.
- TOPAL, Murat, USLU ŞENEL, Gülşad, ARSLAN TOPAL, E. Işıl, ÖBEK, Erdal, “Antibiyotikler ve Kullanım Alanları”, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, cilt 31, sayı 3, Kasım 2015, s. 121-127.
- TUNCER, A., Toplum Sağlığında Enfeksiyon Hastalıkları ve Korunma, Ankara 1982.
- TURHAN SARIKÖSE, Selma, XIX. Yüzyılda Çukurova’da Doğal Afetler ve Salgın Hastalıklar, (Doktora Tezi), Konya 2013.
- ULUDAĞ, Osman Şevki, “Son Kapitülâsyonlardan Biri: Karantina Türkiye Tarihinin son XX Yıllık Devrine Ait Kronoloji”, Belleten, cilt II, sayı 7-8, 1938, s. 445- 467.
- UNAT, Ekrem Kadri, Bulaşıcı Hastalıklar ve Salgınlarla Savaş, İstanbul 1949.
- YILDIRIM, Nuran, “Kolera Salgınları” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt 5, 1994, s. 45-47.
- YILDIRIM, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, cilt 5, İstanbul 1986, s.1320–1338.
- YILDIRIM, Nuran, A History of Healthcare in Istanbul, İstanbul 2010.
- YILMAZ, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, cilt 6, sayı 1, 2017, s. 23-55.
- YILMAZ, Özgür, “Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895)”, Mavi Atlas, cilt 5, sayı 1, 2017, s.172-200.
- YURDAKUL, Eray Serdar, “Tarihte Önemli Bulaşıcı Hastalık Salgınları”, Türkiye Klinikleri Halk Sağlığı Özel Dergisi, cilt 1, sayı 3, 2015, s. 1-6.
- ISSN: 2149-9535
- Başlangıç: 2016
- Yayıncı: Serkan YAZICI