Kadızâde Mehmed Efendi’nin Cevâhiru’l-İslâm Adlı Eseri ve Bu Eserdeki İtikadî Görüşlerinin Tahlili

Kadızâde Mehmed Efendi (öl. 1045/1635) 17. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan Kadızâdeliler Hareketinin lideridir. Balıkesir’de dünyaya gelmiş, ilk eğitimini burada tamamladıktan sonra İstanbul’a gelerek burada dönemin âlimlerinden ders alarak yetişmiştir. Kısa sürede devrin en etkili ve en meşhur vaizleri arasında yer almış, verdiği vaazlarıyla ve kaleme aldığı eserleriyle kitleleri peşinden sürükleyecek bir duruma gelmiştir. Dinî hususlardaki radikal tutumu ve deverân-ı sûfiye aleyhindeki görüşleri sebebiyle, başta Halvetîler olmak üzere cehrî zikirle semâ ayinleri yapan tarikatlar tarafından sert bir üslupla eleştirilmiştir. Kadızâde velut bir müellif olup nesir ve nazım biçiminde birçok eser telif etmiştir. Risâle-i İmân olarak da bilinen Cevâhiru’l-İslâm adlı eser de bu eserlerden biridir. Daha çok temel itikadî meseleleri ve ibadetlerle ilgili bazı hususları konu edinen bu risale çeşitli ilaveler ve eksiltmelerle birlikte rumi 1314’te (1896-97) Mızraklı İlmihâl’le birlikte basılmıştır. İş bu makale, Kadızâde’nin itikadî görüşlerinin ortaya konmasında önemli ipuçları barındıran söz konusu eserin sade bir dille latinize edilerek tahlil ve değerlendirmesinin yapılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Mezhepleri Tarihi, Osmanlı Devleti, Kadızâdeliler Hareketi, Kadızâde Mehmed Efendi, Cevâhiru’l-İslâm

Qādī-zāde Mehmed Efendi’s Work named Cevāhir al-Islam and its Analysis of his Theolohical Views in This Work

Qādī-zāde Mehmed Efendi (d. 1045/1635 is the leader of the Qādī-zādelis Movement that emerged in the Ottoman Empire in the 17th century. He was born in Balikesir, after completing his first education here, hecame to Istanbul and was educated here by taking lessons from the scholars of the period. In a short time, he became one of the most influential and famous preachers of the time. And with his sermons and the works he wrote, he came to a position that would drag masses after him. Dua to his radical attitude in religious matters and his views against to deverân al-sūfiyye, he was harshly criticized by the sects, especially the Halveties, that performed sema rituals with cahrī dhikr. Qādī-zāde is a productive author and has written many works in the form of prose and verse. Cevāhir al-Islam, also known as Risāle-i Iman, is one of these works. This treatise, which mostly deals with the basic issues of belief and some aspects of worship, was published together with the Mizrakli Ilmihāl in julian 1314 (1896-97),with various additions and reductions. In this article, it is aimed to analyze and evaluate the work in question, which contains important clues in revealing Qādī-zāde’s creed views, by latinizing it a plain language.

Keywords:

History of Islamic Sects, Ottoman Empire, Movement of Qādī-zādelis, Qādī-zāde Mehmed Efendi, Cevāhir al-Islam,

PDF

___

Anderasyan, Hrand D. “Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi”. Tarih Dergisi 2011, 59-84.
Anonim. Mızraklı İlmihâl. Y.y.: 1312/1896-97.
Atâî, Nevîzâde Atâullah Efendi. Hadâiku'l-Hakâyık. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
Bağdatlı, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-῾Ârifîn ve Esmâi’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Muṣannifîn. çev. Kilisli Rıfat Bilge. tsh. İbnül Emin Mahmud Kemal İnal - Avni Aktuç. 2 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1955.
Baz, İbrahim. Kadızadeliler Sivasiler Tartışması. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
Bursalı, Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299–1915. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1333.
Çavuşoğlu, Semiramis. The Kadizadeli Movement an Attempt of Seriat-Minded Reform in the Ottoman Empire. New Jersey: Princeton University, Doktora Tezi, 1990.
Çelebî, Kâtip. Fezleke-i Kâtip Çelebi. 2 Cilt. Toronto: Toronto Üniversitesi Kütüphanesi, ts.
Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübive’l-Fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
Çelebi, Kâtip. Mizanu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ahakk. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB Basımevi, 1972.
Demir, Abdullah. "Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği". Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa'bân-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar v.d.. 2 cilt. 643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
Demir, Abdullah. “İmam Birgivî Selefî mi yoksa Mâtürîdî mi”. Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit v.d.. 2 cilt. 286-315. Balıkesir: y.y., 2019.
Deniz, Sebahat. "Kadızâde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için Yazdığı Manzum Duânâmesi”. Dîvân Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (2008), 9-39.
Doğmuş, Lokman. Türkiye'de XVII. Yüzyıldaki Dinî Çatışmalara Sosyolojik Bir Bakış: Kadızâdeliler ve Sivâsîler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2002.
Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risâlesi Risâle-i Müdâfaʿa Işığında Hayatı ve İlmi Kişiliği Tercüme Tahkik ve Değerlendirme”. Tokat İlmiyât Dergisi 8/1 (Haziran 2020), 321-350.
Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Gökçek, Mehmet Fatih. Behçetî Seyyid İbrahim Efendi Târîh-i Sülâle-i Köprülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 1953.
Hamidullah, Muhammed. “Şemsüleimme Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Hammer, Joseph Freiherrvon Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Yayına haz. Erol Kılıç - Mümin Çevik. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
Hammer, Joseph Freiherrvon Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Yayına haz. Erol Kılıç - Mümin Çevik. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
Kadızâde, Mehmed Efendi, Red alâ Risâle fî Cevâzi’r-Raks. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıd, 3125.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhas-ı Îmân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfaa. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3.
Kehhâle, Ömer Rıza. Mu῾cemü'l-Müellifîn Terâcimu Muṣannifi'l-Kütübi’l-῾Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
Koçu, Reşat Ekrem. Tarihimizde Garip Vakalar. Y.y.: Doğan Kitap, 1951.
Mengüç, Hilal Tuğba. İlmî Mehmed Dede’nin Cezîre-i Mesnevî Şerhi. İstanbul: Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
Naîmâ, Mustafa Efendi. Naîmâ Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. 6 Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 1969.
Ocak, Ahmet Yaşar. "XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 17-21/1-2 (1979-1983), 208-225.
Özel, Ahmet. “Bezzâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Özel, Ahmet. “Şemsüleimme Kerderî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
Silahdar, Fındıklılı Mehmed Ağa (1139/1726). Silahdar Tarihi (1065-1094). 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası, 1928.
Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. Sad. Seyit Ali Kahraman, 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi῾u’l-Fuzalâ. ed. Derya Örs. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Karesi Meşahiri. haz. Mehmet Sarı - Ahmet Karaman. Balıkesir: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, 1999.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
Ürekli, Fatma. “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelene Afetlerle İlgili Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8/6(2010), 101-130.
Üstüvânî, Mehmed Efendi. Üstüvânî Risâlesi. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1306/1889.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Mızraklı İlmihâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/5-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.