Hâlidî Tasavvuf Tefekkürünün Azerbaycan Sosyokültürü Üzerindeki Etkisi

Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin yetiştirip görevlendirdiği halifeler sayesinde Nakşibendîlik/Hâlidîlik XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyıl başlarında özellikle Osmanlı coğrafyasında etkinliğini hızla artırmıştır. Mevlânâ Hâlid’in, halifeleriyle birlikte oluşturduğu organizasyon becerileri ve Sünnîliği esas alan şeriat hassasiyetleri bağlamında ortaya koyduğu dinamizm zamanla bir Hâlidî geleneğinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu gelenek farklı coğrafyalarda benzer uygulamalarla temayüz etmiş ve tarikatın, içinde bulunduğu toplumun millî-manevî hafızasını korumasına yardımcı olmuştur. XIX. yüzyılda Kuzeybatı Azerbaycan ve Dağıstan’da yayılma fırsatı bulan Hâlidîlik bölgede oldukça etkili organizasyonlar oluşturarak her alanda kendisini hissettirmiştir. Hâlidî şeyhlerinin toplum-tekke münasebetlerinde etkin bir rol üstlenmeleri, içeride gayr-i İslâmî geleneklere dışarıda da Ruslara karşı vatanlarını savunma konusunda tasavvufun motivasyon ve ihvan dayanışması gücünden istifade etmeleri Hâlidî geleneğin Kafkaslarda aslına uygun şekilde devam ettiğini göstermektedir. Bu makalemizde Hâlidîliğin bazı özel hassasiyetleri özetleyip tarikatın yayılma zeminini ele alacağız. Bölgedeki Nakşibendî/Hâlidî mürşit ve sûfîlerinin toplum içerisindeki konumuna vurgu yaparak üstlendikleri misyonlar hakkında bilgi vereceğiz. XIX. yüzyılda Rusların yayılmacı politikaları sebebiyle Hâlidî organizasyonlarının yaşadığı problemlere de değinip tarikatın dinî, kültürel ve sosyal arenada Kafkas halklarına etkilerini araştıracağız.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Nakşibendîlik, Hâlidîlik, Kafkaslar, Azerbaycan

Effects of Khalidiyya Sufistic Reflection on Religious Practices of the Society in Azerbaijan

Thanks to the caliphs trained and assigned by Maulānā Khālid al-Bagdādī, Naqshibandī/ Khālidīyya increased its effectiveness rapidly in the Ottoman geography in the late 18th century and at the beginning of the 19th century. The dynamism that Maulānā Khālid created organizational skills with his caliphs and the sharia sensitivities based on Sunnism led to emergence of Khālidī tradition over time. The fact that the sheikhs took an active role in relations between community and dervish lodge and benefited from the motivation and solidarity power of Sufism in defending against the Russians and non-Islamic traditions shows that the Khālidī tradition continued in Caucasus in accordance with its original. In this article, we will summarize some special sensitivities of Khālidīyya and discuss the spread of the cult. We will give information about the missions of the Nakshibendiyya / Khālidī mentors and Sufis in the region, emphasizing their position in the society. We will mention problems experienced by the Khālidī organizations due to expansionist policies of the Russians in the 19th century, and investigate the effects of the cult on the Caucasian peoples in the religious, cultural and social arena.

Keywords:

Sufism, Naqshibandiyya, Khālidiyya, Caucasus, Azerbaijan,

PDF

___

Abu Manneh, Butrus. “19. Yüzyıl Başlarında Osmanlı’da Nakşî-Müceddîlik”. trc. Hür Mahmûd Yücer. Tasavvuf Dergisi 12 (2004): 265-291.
Ahadov, Abdullah. Azerbaycan’da Din ve Dinî Tesisatlar. Bakü: 1991.
Algar, Hamid. Hamit. “Volga-Ural Bölgesinin Son Büyük Nakşibendî Şeyhi: Şeyh Zeynullah Resulev”. trc. Ethem Cebecioğlu. AÜİFD, 37 (1997): 131-149.
Algar, Hamid. Nakşibendîlik, trc. Cüneyt Köksal vd. İstanbul: İnsan Yayınları 2012.
Aliyev, Tural. “Nâsih Efendi”. Lisans tezi, Bakü İslâm Üniversitesi Zakatala Şubesi, 2012.
Alkadarî, Hasan. Dîvânü’l-memnûn. Timurhanşûrâ: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1913.
Baddeley, John F. Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şâmil, trc. Sedat Özen. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1995.
Bâkınî, Şuayb Efendi b. İdrîs. Tabakâtü’l-havâcegân-ı Nakşibendiyye ve sâdâti’l-meşâyihi’l-Hâlidiyye el-Mahmûdiyye. Mohaçkale: Dârü’r-risâle, 2014.
Benningsen, Alexandre– Quelquejay C. Lemercier. Sûfî ve Komiser, (Rusya’da İslâm Tarikatları), trc. Osman Türer. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
Dağıstânî, Hasan Hilmî. el-Burûcü’l-Müşeyyede bi’n-nusûsu’l-müeyyede, nşr. Abdülcelîl el-Atâ. Beyrut: Daru’n-Nu’mân li’l-‘ulûm, 1996.
Dağıstânî, Hasan Hilmî. Feyzu’r-Rahmân fî zikr-i kelâm-i Abdirrahman, thk. Abdülcelîl el-Atâ el-Bekrî. Dımaşk: Dâru’n-Nu‘mân li’l-ulûm, 2003.
Dağıstânî, Hasan Hilmî. Sirâcü’s-sâdât fî siyeri’s-sâdât. Dağıstan: Dâru’r-risâle 2011.
Davudov, Celal. “Zakatala-Balaken Bölgesinde Yaşayan Farklı Halkların Birlik ve beraberliğinde İslâm’ın Rolü”, Lisans Tezi, Bakü İslâm Üniversitesi Zakatala Şubesi, 2009.
Durkilî, Nezîr. Nüzhetü’l-ezhân fî terâcim-i ulemâ-i Dağıstân. Dağıstan: Dârü’l-âsâri’l-ilmiyyeti’l-İslâmiyye, t.y.
el-Çistâvî, Muhammed Zâkir. Tabsıratü’l-mürşidîn min meşâihi’l-Hâlidiyyîn. Kazan: Daru’n-Nu‘mân li’l-‘ulûm, t.y.
el-Hânî, Muhammed b. Abdullah. Behcetü’s-seniyye, trc. Sirâceddin Önlüer. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
el-Hulvî, Mahmûd Celaleddîn. Lemzat-ı Hulviyye ez Lemzat-ı Ulviyye, hzr. Mehmed Serhan Tayşî. İstanbul: İFAV Yayınları, 1993.
el-Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn. et-Terğîb ve’t-Terhîb, trc. A. Muhtar Büyükçınar vd. 7 cilt. İstanbul: Hikmet Yayınevi, 1984.
en-Nojbekrî, Hâlid Seyfullah b. Hüseyin en-Nakşibendî. Mektûbât-u Hâlid Seyfullah ilâ fukarâ-i ehlillâh. Mohaçkale: Dârü’r-risâle, 2014.
Erol, İbrahim. Azerbaycan’da Nakşibendîlik. İstanbul: Ser Kitap, 2000.
es-Sakhûrî, Osman Efendi. Tuhfetü’l-ahbâbi’l-Hâlidiyye fî şerhi’l-kasîdetü’l-Mahmûdiyye. Temirhanşûrâ: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1914.
Haciyev, M. M. Solnitse Nastavlenia Şeyh Mahmûd Efendi ego Nastavniki i Premniki. Mohaçkale: Nûru’l-İslâm, 2011.
Haydarî, İbrâhim Fasih. Mecdü’t-tâlîd, trc. Eser Sazak. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2011.
İlisuvî, Mamay Efendi. Silsiletü’l-havâcegân fî ‘ubûdiyyeti’l-a‘yân.
Kavak, Abdülcebbar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi: 2016.
Kazânî, Muhammed b. Murâd. Abdullah Zeyl-ü Kitabi’r-Reşehât ‘Ayni’l-hayât, thk. Âsım İbrahîm el-Keyyâlî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2008.
Kazanî, Muhammed Murâd. Telfîku’l-Ahbâr ve Telkîhu’l-Âsâr fî vekâi’i Kazân ve Bulğâr ve Mulûki’t-Tatâr. nşr. İbrahîm Şemseddîn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1323/2002.
Monteil, Vincent. Sovyet Müslümanları, trc. Mete Çamdereli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
Muhammedcelil, Muhammed ve Halilli, Fariz. Mevlana Siraceddin Şirvani. Bakü: Adlioğlu Neşriyatı, 2003.
Musahan, Ali Yıldız. “Sovyet Rejiminin Müslümanlar Üzerindeki İnanç, Ahlak ve Aile Politikası”. İLTED 44 (2015): 227-246.
Niyazov, Ahmet. XIX. Asır Azerbaycan’ın Şimâl-Garbinde Dinî Hayat, Bakü: Nurlar Neşriyyat, 2016.
Nuruzade, Şehla. 20. Asrın 20-30. İllerinde Azerbaycanda Etnokonfessional Şerait. Bakü: 2010.
Rıhtım, Mehmet. Seyyid Yahyâ Şirvânî ve Şifau’l-Esrâ Adlı Eseri. Bakü: 2010.
Sâhib, Es‘ad. Mektûbât-ı Mevlânâ Hâlid, hzr. Dilaver Selvi ve Kemâl Yıldız. İstanbul: Sey-Tâc Yayınevi, 2000.
Seferova, Cemale. “Şeki Türbeleri”. Turan Stratejik Araştırmalar Dergisi 15 (2012): 31-38.
Şabanov, Muhammed. Talanın Yassı Yolu. Bakü: Azerbaycan Milli Ansiklopedi Neşriyyatı, 2001.
Taştan, Abdülvahab. “Azerbaycan’da Sosyal-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlanma”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2003): 1-39.
Tosun, Necdet. Bahâeddin Nakşibend, Hayatı, Görüşleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
Uğur, Selim. Tasavvufta Ricâlü’l-Gayb Anlayışı İbn Âbidin Örneği. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2019.
Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Senfîne-i Evliya, hzr. Mehmed Akkuş ve Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi yayınları, 2015.
Yâkub, Paşa. Nurlu Sîmâlar. Bakü, Zerdâbî LTD MMC, 2011.
Yunusov, Arif. Islam in Azerbaijan. Bakü, Zaman Neşriyyatı, 2004.