Habâis Kavramı ve Habîs Gıdaları Tespitte Mezheplerin Dikkate Aldığı Kriterler

İnsanın hayatı gıdalara bağlıdır. Bunlar da başlıca olarak; hayvanlar, bitkiler, madenler olmak üzere üçe ayrılır. Şârî fıtrata uygun, hoş, güzel, sağlığa faydalı yiyecekleri meşru kılmıştır. Bu şekilde olanlar nasslarda tayyib/tayyibât şeklinde geçmektedir. Fıtrata aykırı, pis, sağlığa zarar veren gıdalar haram kılınmış olup bunlar ise habîs/habâis şeklinde geçmektedir. Bitki kökenli yiyeceklerde fazla bir ayrıntı ve ihtilaf olmadığı için ulema daha çok hayvansal gıdalar üzerinde durmuştur. Bu bağlamda nasslarda az olduğu için haram olan gıdalar zikredilmekte ve haramı tespit için genel kaideler konulmaktadır. Ancak söz konusu nassların yoruma açık olması ve konuyla ilgili neredeyse her başlıkta delil olarak zikredilen el-A‘râf 7/157. âyette geçen habâisi tespitte mezheplerin dikkate aldığı ölçülerin farklılaşması habâis kapsamına giren yiyeceklerin mezhepten mezhebe değişmesine yol açmış, bir mezhepte habîs kabul edilen diğerinde tayyib sayılabilmiştir. Bu kavramlar hayatın her alanını kapsamaktadır. Bununla birlikte en önemli ve sürekli olan ihtiyacımızın yeme-içme olması, gün geçtikçe yiyeceklerin hem isim hem içerik açısından değişmesi ve yeni gıdalar üretilmesinden dolayı çalışmamızı bu iki kavramla ilgili olacak gıdalarla sınırlı tuttuk. Çalışmamızda kaynaklarda ağırlıklı olarak incelendiği üzere hayvanları ele aldık. Çalışmamıza habâis ve tayyibât kavramlarını tahlil etmekle başladık. Nasslarda bu iki kavramın nasıl işlendiğine yer verdik. İslam’ın genel prensibi olarak helal/temiz/tayyip olanlar çok olup pis/habîs olanlar sayılı ve sınırlı olduğu ve hikmet-i ilahî ve aklıselim gereği az olanı tespit etmek olduğu için habâis kavramının kapsamına giren hayvanlara, bu hayvanların habîs olma yönlerine ve mezheplerin konuyla ilgili esas aldıkları temellere ve görüşlerine temas ederek değerlendirmelerde bulunduk.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh, Helal, Haram, Yiyecek, Hayvan, Habîs, Tayyib

The Concept and Content of Khabāith and the Criteria Considered to Determine Khabīth Foods by Religious Cults

Mankind cannot live without food and the food can be categorized into three groups such as animals, plants and minerals. The God legitimates food that is nice, healthful and pure. These kinds of substances are named as Tayyeb(good, pure and beautiful)/tayyebāt(plural of Tayyeb) in Islamic doctrines. Food that is against the human nature, dirty and dangerous for the health has been outlawed and named as khabīth (bad, impure and unclean product)/khabāith (plural of khabīth) in Islamic doctrines. Islamic scholars generally dwell on animal based foods as there are no more details and disputes on plant-based food. In Islamic doctrines, within this context, products called Haram are mentioned as they are less and general rules are established to determine Haram products. However these relevant Islamic doctrines are open to comment and the criteria considered by religious cults to determine khabāitha mentioned in 157th Verses, al-A’rāf Surah become different. Therefore there are some differences among religious cults while determining the food mentioned as khabāith. For this reason, the same food can be admitted as tayyeb in a religious cult and khabīth in another one. These concepts cover all areas of life. However we confine the content of these concepts to food and drinks as both of them are very important and vital in our life and the name and content of the food change day by day. We concentrate on animals among food as they are mainly examined in the resources. We have made an effort to analyze the concepts of Tayyebāt and khabāitha in our study. We have indicated how these two concepts are mentioned in Islamic doctrines. Halal/clean/tayyeeb/ items are vast and dirty/ khabees items are limited in Islam and even in every part of life. We make evaluations about khabīth animals, the grounds for being khabīth, the criteria and opinions that religious cults based on this subject as determination of little is sensible for both divine wisdom and right-thinking.

Keywords:

Islamic Law, Halal, Food, Animal, Khabīth, Tayyeb,

PDF

___

Abdülbâki, Muhammed Fuad. el-Muʿcemü’l-müfehres li elfazi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah eş-Şeybani. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982.
Aktan, Hamza. “Hakkında Nas Olmayan Gıda Maddelerinde Dini Hükmün Belirlenmesi”. Diyanet İşleri Başkanlığı Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı – IV Günümüzde Helâl Gıda 26-28 Kasım 2011 Afyonkarahisar. 57-71. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
Ataseven, Asaf- Mehmet, Şener. “Domuz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/507. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Azîmâbâdî, Muhammed Eşref b. Ali. Avnü’l-maʿbûd şerh-u sünen-i Ebî Dâvûd. 14 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1415.
Bağdâdî, Ebu Muhammed Abdülvehhab. et-Telkîn fi’l-fıkhi’l-Mâlikî thk. Muhammed Salis Said el-Ğani. 2 Cilt. Riyad-Mekke: Mektebetü Nezar Mustafa el-Baz, ts.
Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Bühûtî, Mansur b. Yunus b. Salahiddin. Keşşâfü’l-kınâ an metni’l-İknâ. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’n-Nasri’l-Hadîse, ts.
Cessâs, Ebubekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
Dâmad Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman Şeyhzâde. Mecmeu’l-enhur fi şerh-i Mülteka’l-Ebhur. 2 Cilt. Âmire Matbaası, 1287.
Dârimî, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fadl. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Derdîr, Ebü’l-Berekat Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr alâ Muhtasar-i Halîl (Desûkî haşiyesiyle birlikte). 4 Cilt. b.y.: Darü’l-Fikir, ts.
Duman, M.Zeki. “Habîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/379. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistani. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Feyyûmî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhu’l-münîr fî ğarîbi’ş-şerhi’l-kebîr li’r-Râfiî. Kahire: Darü’l-Hadis, 1. Basım, 2000.
Hacıoğlu, Nejla. “Etlerinin Yenilmesi Yasaklanan Hayvanlar ile İlgili Hadis Rivâyetlerinin Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (Aralık 2018), 1191-1220.
Hacıoğlu, Nejla. “Yenilmesi Mubah Görülen Hayvanlarla İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (2019), 191-219.
Hattâbî, Ebu Süleyman Ahmed b. Muhammed. Meâlimü’s-sünen (Ebû Dâvud’la birlikte). 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, ts.
İbn Âbidin, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr (Hâşiyetü İbn Âbidîn). 6 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.
İbn Âşûr, Muhammed et-Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: Darü’t-Tûnusiyye, 1984.
İbn Deybe, Ebû Abdillah Abdurrahman b. Ali el-Abderî. Teysîrü’l-vüsûl ilâ Câmiil-Usûl (çev. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi). 18 Cilt. İstanbul: Akçağ Yayınevi, ts.
İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. 8 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Fikir, 1989.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ Imadüddin. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm (İhtisar ve tahkik Muhammed Ali Sabuni). 3 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Fikir, 2. Basım, 1999.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvaffakuddini. el-Muğnî şerh-u Muhtasari’l-Hırakî thk. Dr. Abdullah et-Türki, Dr. Abdülfettah Muhammed. 15 Cilt. Riyad: Darü Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1997.
İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid Mâce el-Kazvini. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemalüddin. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dar-ü Sadir, 3. Basım, 1414.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1425.
İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Muhammed. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs-i ve’l-eser. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
İsfahânî, Ebü’l-Kâsım er-Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l- Kur’ân thk. Muhammed Halil Îtâni. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Maʿrife, 6. Basım, 2010.
Kahraman, Abdullah. “İslam’da Helal ve Haram’ın Yeri ve Fıkıh Usülü Açısından Temellendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 43-69.
Kahraman, Hüseyin-Gül, Mutlu. “Deniz Ürünlerinin Hükmü ve Bu Konudaki İhtilafların Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/1 (2020), 175-200.
Karadâvî, Yusuf. el-Helâl ve’l-Harâm fi’l-İslâm. Kahire: Mektebet-ü Vehbe, 1. Basım, 2012.
Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddin Ahmed b. İdris. ez-Zehîra. 14 Cilt. Beyrut: Darü’l-Ğarbi’l-İslami, 1. Basım, 1994.
Karahisârî, Mustafa b. Şemsüddin Ahterî. Ahterî Kebîr. Erişim 16 Şubat 2022. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/1406
Karaman, Hayreddin. Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar. İstanbul, 21. Basım, 2006.
Kâsânî, Alaüddin Ebu Bekr b. Mes‘ud. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi, 10 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
Kasapoğlu, Abdurrahman. “‘Yasak Yiyecekler’ Dinde Ne Anlama Geliyor? -Kur’an’ın Öğretileriyle Diğer Dinsel Uygulamalar Arasında Bir Mukayese-”. EKEV Akademi Dergisi 9/24 (Yaz 2005), 135-154.
Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmiʿ li ahkâmi’l- Kur’ân. 22 Cilt. Darü’l-Fikir, 2. Basım, ts.
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvattaʾ. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981.
Merğînânî, Bürhanüddin Ebu’l-Hasen. el-Hidâye şerh-u bidâyeti’l-mübtedî. 2 Cilt (4 cüz halinde) Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdud. el-İhtiyâr li tâlîli’l-Muhtâr. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Maʿrife, 1. Basım, 1998.
Mübârekpûrî, Muhammed Abdurrahman b. Abdurrahim. Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmii’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî . el-Câmiu’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, ts.
Nesâî, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. es-Sünen. 7 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Okur, Kâşif Hamdi. “İslam Hukuku Açısından Helal ve Haram Olan Gıdalar ve Bazı Güncel Meseleler”. Usûl İslam Araştırmaları 11 (2009), 7-40.
Öğüt, Salim. “At”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/32. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 5. Basım, 2017.
San’ânî, Muhammed b. İsmail. Sübülü’s-selâm şerh-u Bülûğil-Merâm min cem’ı edilleti’l-ahkâm. thk. Isâmüddin es-Sabâbitî, Imâd es-Seyyid. 4 Cilt. Kahire: Darü’l-Hadis, 2000.
Sehnûn, Ebū Said Abdüsselam b. Said b. Habib et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Darü’l-Fikir, 1980.
Serahsî, Ebu Bekr Şemsü’l-Eimme. el-Mebsût, Edt. Mustafa Cevat Akşit. 30 Cilt. İstanbul: Gümüşevi, 2008.
Süyûtî, Ebü’l-Fadl Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾsûr. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikir, ts.
Şîrâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb. 3 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Şirbinî, Muhammed Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ mârifeti elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. Mısır, 1958.
Taberânî, Ebü’l-Kasım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsat thk. Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseyni, Tarık b. Ivadullah b. Muhammed. 10 Cilt. Kahire: Darü’l-Ḥaremeyn, ts.
Taberânî, Ebü’l-Kasım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’s-sağîr thk. Muhammed Şekur, Mahmud el-Hacc Emir. 2 Cilt. Beyrut-Amman: el-Mektebetü’l-İslâmî Dar-ü Ammar, 1. Basım, 1985.
Taberî, Ebu Caʿfer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kur’ân thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Müessesetü’r-Risale, 2000.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401.
Uddın Nur. “Eti Haram Olan Hayvanları Tespit Problemi: Kur’an ve Sünnet Açısından Bir Değerlendirme”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 3/2 (2021), 23-37.
Wensinck, Arent Jean, E. J. Brill. el-Muʿcemü’l-müfehres li elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî, (Concordance et Indıces de la Tradıtıon Musulmane). 7 Cilt. Leiden, 1936.
Yalçın, İsmail. “Fıkıhta Haram Hayvanları Belirleme Sorunu”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 329-345.
Yerinde, Âdem. “Tayyib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/196. İstanbul:TDV Yayınları, 2011.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Darü’l-Hidaye, ts.
Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Mârife, ts.