MOĞOLİSTAN'DAKİ UYGUR HARFLİ YAZITLAR

744-840 yılları arasında bugünkü Moğolistan coğrafyasında yaşadıkları bilinen Uygurlara ait kültür ve uygarlık eserleri, Türk kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. Erken dönemlerinde runik yazı sistemini kullanan Uygurlar, daha sonra Mani dininin de izlerini taşıyan ve Soğd yazısından uyarlanan Uygur yazısını geliştirmiş ve resmî yazı olarak kullanmışlardır. Bu çalışmada, runik yazı sisteminden Uygur yazısına geçiş süreci ile birlikte Uygurların kendi inanç ve kültürleri ekseninde çeşitli dönemlerde Köktürkçe, Soğdca, Çincenin yanında Uygurca yazmış oldukları ve günümüzde de Moğolistan coğrafyasında yer alan yazıtlar ve bunlarla ilgili yapılmış çalışmalar dikkatlere sunulmaktadır.

INSCRIPTIONS WITH UIGUR ALPHABETS IN MONGOLIA

Cultur and civilization traces belonging to the Uigur who they lived in todays Mongolia geography between the years of 744-840 is substantially important in the sense of Turkish history. Afterwars, the Uighurs using the system of runic in their earliest period developed Uighur writing that carried the traces of Manichaeism and was adopted from Sogd writing and they used it as formal writing. In this study, the period of transcription to Uighur writing from the system of runic, inscriptions that the Uighurs wrote in Gokturk, Sogd, China and Uigur Alphabets as part of their faith and cultures and have taken part in Mongolia geography at the present time, the studies interested in these inscriptions are presented to attention.

PDF

___

ALYILMAZ, C. (2005). Gürbelcin (Gurvaljin Uul) Yazıtıyla İlgili Bazı Düzeltmeler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 13.
ALYILMAZ, C. (2007). Köktürk Harfli yazıtların İzinde. Ankara: Karam Yayıncılık.
AYDIN, E. (2007). Şine Usu Yazıtı. Çorum: Karam Yayınları.
AYDIN, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
AZZAYA, B. (2013). Orhon Biçgiin Dursgal V (Moyunçuriin Gerelt Höşöö). -ŞUA, X3X, Mongoliin Altay Sudlaaçdın Holboo XIV, Ulaanbaatar.
BAZILHAN, B. (1980). Terhiin Türeg Biçees. Studia Archaeologica, VII (15), 1-15.
BAZILHAN, B. (1980); Terhiin Türeg Biçees. Studia Mongolica, VIII (16), 12.
BAZILHAN, N. (2005). Doloodoin Bitiktası. Kazakistan-Tarihi-Turalı-Türk Derektemeleri, II,- Almatı.
BOLD, L. (2000). Orkhon biçgiin dursgal II. Ulaanbaatar.
CLAUSON, S. G. (1962). Turkish and Mongolian Studies. London.
ÇAĞATAY, S. Ş. (1943). Uygur Yazı Dili. A.Ü. DTCFD, 1, 4.
DORJSÜREN, Ts. (1957). Doloogoidoin Bulş Ba Tünii Khöshö. Şinjleh Uhaan Teknik, UB, 5- 6.
GABAİN, A. Von (1998). Eski Türkçenin Yazı Dili. TDAY-B, 1959, 311-32. (çev. Sabit Paylı),
GUMİLYEV, L. N. (1963). Po Povodu-İnterpretatsii-Ulankomskoi-Nadpisi,-SovetskayaArkheologya, №1, Moskva.
HAMİLTON, J. R. (1975). Le colophon de I’Irq Bitig. Turcica, Revue d’Études Turques, 7, 7-19.
HAMİLTON, J. R. (1978). Sur deux présages de I’Irq Bitig. Quand le crible était dans la paille, 247-254.
HANENDA, A. ve YAMADA, N. (1961). A list of the manuscript remains in Uighur script preserved in Ryukoku Library. In: Buddhist Manuscripts and secular documents of the ancient languages in Sentral Asia, Monumenta Serindica, 6, 29.
HARJAUBAY, S. (2002). Obiedinennyi kaganat tiurkov v 745-760 godakh. Astana.
HARJAUBAY, S. (2002). Pervıi pamiatnik Eli-Etmiş Bilge kağana (Tesinkaia stela). Obiedinennıi kaganat tiurkov v 745-760 godakh (po materialam runiçeskikh nadpisei), Astana.
KLYAŞTORNIY, S. G. (1961). K İstoriografiçeskoi Otsenke-Ulangomskoi Nadpisi,-Epigrafika Vostoka 14. Moskva.
KLYAŞTORNIY, S. G. (1970). Ob izuçenii drevneuigurskikh pamiatnikov v SSSR. İssledovania po uigurskomu iazıku, 2, Alma-Ata.
KLYAŞTORNIY, S. G. (1980). Terkhinskaia nadpisi (predvaritelinaia publikatsia). Sovetskaia Tiurkologia, №3, Baku.
KLYAŞTORNIY, S. G. (1980). Tesinkaia stela (Predvaritelinaia publikatsia).
KLYAŞTORNIY, S. G. (2003). İstorya Tsenralinoi Azii İ Pamyatniki-Runiçeskovo-Pisma. Sanktpetersburg.
MERT, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık.
MÖNKHTULGA, R. (2013). İkh avin tuhai ertni negen barimt. Oyutnii Helhee, II (10), 20, 139- 140.
PERLEE, H. (1960). Taihir Çuluu. I, IV. Ulaanbaatar,
PRİTSAK, O. (1964). Zum Parallelismus im Alttürkischen. Studia Orientalia, 28/6, 1-8.
RAMSTEDT, G. İ. (1912). Kak bıl naiden Selenginskii kameni. Trudı Troitskosavsko, Khiakhtinskogo otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo, obşestva, IV, 1.
RAMSTEDT, G. İ. (1914). Perevod nadpisi Selenginskogo kamnia. Trudı TroitskosavskoKiakhtinskogo otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Geografiçeskogo, obşestva, XV, 1.
RİNTCHEN. (1968). Les Dessigns Pictographiques Et Les İnscriptions Sur Les Rochers Et Sur Les Steles En Mongolie. Corpus Scriptorum Mongolorum, XVI, 1.
SAEKİ, Y. (1928). The Nestorian monument in China. Society for Promoting Christian Knowledge.
SERTKAYA, O. F. (1992). Göktürk Harfli Uygur Kitabelerinin Türk Kültür Tarihi İçerisindeki Yeri. Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Muharrem ERGİN’e Armağan, XXVIII/ 1- 2, 325-334.
ŞAGDARSÜREN, Ts., (2001). Mongolçuudın üseg biçgiin tovçoon (Üsegzuin sudalgaa). Bibliotheca Mongolica: Monograph 1, Centre for Mongol Studies, National University of Mongolia, nemj zassan khoiordugaar khevlel.
ŞÇERBAK, A. M. (1961). Nadpis Na Drevneuygurskom Yazike İz Mongolii. Epigrafika Vostoka-14.
ŞÇERBAK, A. M. (2000). Uygur Alfabesi Hakkında. İlmi Araştırmalar, 10, 189-194. (çev. Ö. Tabaklar).
ŞÇERBAK, A. M. (2001). Ulangomskaya Nadpis. Tyurkskaya Runika, 120-126.
ŞİNEHÜÜ, M. (1975). Tariatın orkhon biçgiin şine dursgal. Studia Archaeologica, VI, 1.
ŞİNEHÜÜ, M. (1977) Tesiin ertnii türeg biçeesiig dakhin niagtalsan ni. Arkheologiin sudlal, VII, 9, Ulaanbaatar.
ŞİNEHÜÜ, M. (1980). Orkhon-Selengiin runi biçgiin şine dursgal. Arkheologiin sudlal, VIII, I.
TEKİN, T. (1983). Kuzey Moğolistan’daki Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi. TTK-B, 46, 184, 795-838.
TEZCAN, S. (1981).Türklerde Yazı Kültürünün Başlangıcı ve Gelişimi. Harf Devriminin 50.’nci Yılı Sempozyumundan Ayrıbasım. Ankara: TTK Basımevi.
TUGUŞAEVA, A. İU. (2008). Tiurkskie runiçeskie pisimennıe pamiatniki iz Mongolii. Moskva.
TUGUŞEVA, L. İu. (1978). Orkhono-tiurkskii i drevneuigurskii iazıki, ikh skhodstvo i razliçie. Tiurkologiçeskii sbornik.
VANDUİ, E. (1958). Uvsin-Khar-Usni-Gerelt-Khöshö. -Şinjleh-Ukhaan-Tekhnik.
WATT, James C. Y. (2010). The world of Khubilai Khan: Chinese art in the Yuan Dynasty / James C.Y. Watt; with essays by Maxwell K. Hearn ... [et al.]. New York: Metropolitan Museum of Ar; New Haven [Conn.]: Yale University Press, 31, 44.
YAMADA, N., ZIEME, P., UMEMURA H., ODA, J. ve MORIYASU, T. (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte, Band I-III. Osaka University Press.
ZİEME, P. (1986). Uygur Yazısıyla Yazılmış Uygur Yazıtlarına Dair Düşünceler. TDAY-B, 1982-1983, 229-237.