DİVANÜ LÛGATİ’T-TÜRK’E GÖRE İNSANLAR ARASINDAKİ İLİŞKİLERDE NEZAKET

Büyük Türk dilcisi ve düşünürü Kâşgarlı Mahmud’un ansiklopedik mahiyet taşıyan ve âdeta XI. asır Türk dünyasının aynası olan Divanü Lûgati’t-Türk (DLT) adlı eseri, Türk dili ve edebiyatının, Türk tarih ve coğrafyasının yanı sıra, Türk kültürünün ve etnografyasının da en eski ve temel kaynaklarındandır. Divanü Lûgati’t-Türk’e bu nazarla bakıldığında onda Türk sosyal hayatının her alanına ait verileri bulmak mümkündür. Toplumların yaşam biçimleri, dünyayı algılayışları o toplumun dilinde de kendini gösterir.Nezaket, toplum dil bilimiyle ilgili bir olgudur ve araştırmacılar tarafından ‘insan iş birliğinin ilk koşulu ve toplum düzeninin oluşumuna temel’ olarak tanımlanır. Türkçede nezaket anlamı, kendine özgü biçimde, çeşitli unsurlar aracılığıyla ifade edilir. Her toplumun, gündelik yaşamın çeşitli alanlarında belirli durumlar için kullandığı kendine özgü dilsel davranış şekiller vardır. Selâmlaşma, vedalaşma, hitap şekilleri ve nezaket kuralları da sosyal yaşamın en önemli iletişim rutinleri arasındadır.Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığı, birçok alanda olduğu gibi, XI. asır Türk toplumunda nezaket hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Bu çalışmada, Divanü Lûgati’t-Türk’te kişiler arası ilişkilerde nezaket ifadeleri tespit edilecek ve incelenecektir. Böylece, XI. asırdaki Türk sosyal yaşantısı, insanlar arası ilişkilerdeki nezaket açısından açıklanmaya çalışılacaktır. Bu amaçla, önce Divanü Lûgati’t-Türk satır satır taranarak çağının nezaket kurallarını yansıtan bütün kelime, deyim, atasözü, beyit ve manzum parçalar fişlenmiş; daha sonra elde edilen malzeme, kendi içinde sınıflanıp listelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Divanü Lûgati’t-Türk, Söz varlığı, Nezaket, Nezaket kuralları, İnsanlar arasındaki ilişkiler.

-

A popular encyclopedic dictionary of the great Turkish linguist and thinker Kâşgarlı Mahmud’s Divanü Lûgati’t-Türk (DLT), mirror of the Turkish world of the 11th century, includes rich information not only about the Turkish language and literature but also its history and geography, culture and ethnography. When we look at the Divanü Lûgati’t-Türk its possible to find so much data’s about the Turkish social life. The life style and understanding life of societies can be seen on languages of societies. Politeness is a sociolinguistic phenomenon and it is described by researchers as ‘first condition of human’s cooperation and base of formation of community’s order’. In the Turkish language ‘politeness’ is expressed in partfenlarly different way. Each society has the particular linguistic behavior forms to express the certain situations in the different domains of the daily  Öğretmen; Balıkesir Merkez Ticaret Meslek Lisesi, adem.aydemir@hotmail.com. life. Greetings, farewell and the forms of speaking or the rules of courtesy are the most important communication routine of the social life. Vocabulary of Divanü Lugati’t-Türk, as every subject, consists of valuable information about politeness of Turkish social in 11th century. In this article, politeness expressions in relations among people will be determined and examined in Divanü Lûgati’t-Türk. Thus, it will be studied to explain in terms of politeness in relations among people of Turkish social life in 11th century. Therefore, firstly scanning Divanü Lûgati’t-Türk line by line, all words, idioms,proverbs, couplets and written-in-verse components reflecting politeness rules of its age have been indexed and listed in it self.

Keywords:

Divanü Lûgati’t-Türk Vocabulary, Politeness, Politeness rules, Relations among people. Ø. Giriş Toplumsal yaşamın doğal bir sonucu olarak bireylerin davranışlarını belirleyen, sınırlayan ve yönlendiren birtakım kurallar ortaya çıkmı,

PDF

___

AKKOYUNLU, Z. (2008). Dîvânü Lûgâti’t-Türk’te ‘Tuzgu’. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 9, 47-52. ISSN 1305-5992.
AYDEMİR, A. (2011). Eski Bir Yaşıtlar Teşkilâtı Olan ‘Kurdaşlık’ ve Günümüze Etkilerine Dair. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 195, 147-170. ISSN: 0255-0644.
AYDEMİR, A. (2013-a). About The Words Of Euphemism In Divanü Lûgati’t-Türk. International Journal of Language Academy, 1 (1), 107-120. ISSN: 2342-0251.
AYDEMİR, A. (2013-b). Divanü Lugati’t Türk’te Problemli İki Cümle Üzerine. Turkish Studies, 8(4), 223-231. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.3483. ISSN: 1308-2140. CAHİZ. (1988). Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri. (çev. Ramazan Şeşen), Ankara: Türk Kültünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
COŞAR, A. M. (2008). Türk Kültüründe Hediyenin Algılanışı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 38(38), 34-47. ISSN 1015-2091.
DEMEZ, G. (2011). Armağanın Değişen Sosyo-Kültürel Anlamları: Tüketim Toplumu Bağlamında Bir Hediyeleşme Örneği Olarak Çiçek Gönderme. Mediterranean Journal of Humanities, 1(2), 87-103. ISSN 2146-4812 - e-ISSN 2148-144X.
EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, I-II. (2. Baskı). Ankara: Bizim Büro Yayınları.
HERKMEN, D. (2009). Eski Tükçedeki Yañşa- Fiilinin Yaşadığı Bir Örnek: Yençeleşmek. Turkish Studies, 4(8), 1525-1534. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.1007. ISSN: 1308-2140.
İBN FAZLAN. (1995). İbn Fazlan Seyahatnâmesi. (haz. Ramazan Şeşen). İstanbul: Bedir Yayınları.
KÂŞGARLI MAHMUD. (2006). Divanü Lûgati’t-Türk. (çev. Besim Atalay). Cilt I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
NALBANT, M. V. (2007). Eski Türkçe kı Ünlemi ve Bunun Anadolu Ağızlarındaki kı/gı Ünlemiyle Karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(2), 146-151. ISSN: 1304-8015.
NALBANT, M. V. (2008). An Analysis of Alternation as a Means of Word Derivation in Turkish by Focusing on Dįvānu Luġāti’t-Türk. International Journal of Central Asian Studies, Cilt 12, 17-56. ISSN 1226-4490.
RASONYİ, L. (1996). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
SERTKAYA, O. F. (2011). Kışkırtmak Kelimesinin Kökeni Üzerine. Türk Dili Dergisi, Sayı: 717, 233-239. ISSN: 1300-2155.
STAROSTIN, S. A. DYBO, A. V. ve MUDRAK, O. A. (2005). Etymological Dictionary Of The Altaic Languages. Leiden-Boston.
ŞEN, S. (2001). Anlam İyileşmesi ve Kötüleşmesine Divanu Lügati’t Merkezli Örnekler. Türk Dili Dergisi, Sayı: 591, 268-275. ISSN: 1300-2155.
TERES, E. (2008). Ertüt ~ Belek Sözcükleri Üzerine. Turkish Studies, 3(1), 367-370. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.278. ISSN: 1308-2140.
USEEV, N. (2012). Y 81 Yazıtı Üzerinde Okuma ve Anlamlandırma Önerisi Ya Da Eski Türklerde Armağan Etme, Hediyeleşmenin Bir Türü. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(1), 36-41. Doi: http://dx.doi.org/10.7884/teke.8. ISSN: 214701
ÜNAL, O. (2010). Kutadgu Bilig’de Geçen ‘Yaŋsaguçı’ Kelimesi Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 28, 159-170. ISSN 1300-5766.
VÁSÁRY, I. (2012). Çöp ve Türevleri: Bir Türkçe Kelime Ailesi ve Onun Macarcadaki Yansımaları, (çev. Yasemin Çürük), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 119-140, DOI: 10.1501/Trkol_0000000239. ISSN: 0255-2981.
YAYLAGÜL, Ö. (2005). Eski Türkçede Nezaket İfadeleri. Millî Folklor Dergisi, Sayı: 68, 1511 ISSN 1300-3984.