KAŞGARLI’DA /NY/ SESİ

11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut, Türk dünyasını dolaşarak derlediği Türklüğe ait her türlü varlığı Dîwânu Lugâti’t-Türk’te kayıt altına almıştır. Dîwânu Lugâti’t-Türk, Türk lehçe araştırmaları biliminin ilk eseridir; sadece 11. yüzyılın ölçünlü dilinin değil, ağızları ile birlikte bütün Türk lehçelerinin de eseridir. Kaşgarlı, bu yüzyılda bütün Türk lehçelerini, birbirlerine göre değişen ses, şekil, söz varlığı ile birlikte hedef kitlesi Araplara tanıtmakta, anlatmaktadır. Bunu yapabilmek için modern ağız araştırmalarının temelinde olan “işitme, görme” gibi ölçütleri bizzat uygulamış; saha araştırmaları neticesinde elde ettiği Türklük bilimi malzemelerini Dîwânu Lugâti’t-Türk adı altında bir araya getirmiştir. Bu gerçeklerden hareketle Dîwânu Lugâti’t-Türk’te Kaşgarlı’nın verdiği her bilginin, Türkçe sözcükleri yazarken kullandığı her imlânın değerinin sanılandan fazla olduğunu belirtmek, yanlış olmayacaktır. Kaşgarlı Mahmut, Dîwân’da 11. yüzyıl öncesinde /ny/ sesi ile yazılan bazı sözcüklerin yazımında özel bir imlâ tercih etmiştir. Söz konusu sözcükleri, Arap harfleri ile yazarken tek dişin üzerinde nun’un, altında ise ye’nin noktalarını kullanmıştır: örneğinde olduğu gibi. Araştırmacılar tarafından Dîwân okumalarında bu imlâ ile yazılan sözcükler, ayrı ayrı iki sözcük olarak okunmuştur. Oysa Dîwân’ın genelindeki Kaşgarlı’nın tavrı ve söz konusu sözcükler üzerine yaptığı açıklamalar, tek dişin üzerinde nun’un, altında ye’nin noktaları ile yazımın, /ny/’li okunmasını gerektirmektedir. Unutulmamalıdır ki Dîwânu Lugâti’t-Türk, saha araştırmaları neticesinde oluşturulmuş bir eserdir; Kaşgarlı gibi bir dilbilimcinin, kendisinden hemen önceki dönemlerde var olan /ny/ sesi ile karşılaşması ve eserinde göstermesi bu gerçeğin sonucudur. 11.yüzyıl öncesi Türkçe metinlerde var olan /ny/ sesi, bu yüzyılda da varlığını devam ettirmektedir ve Kaşgarlı tarafından da Dîwânu Lugâti’t-Türk’te gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kaşgarlı Mahmut, Dîwânu Lugâti’t-Türk, ligatürler, /ny/ sesi

In kashgarli / ny / voice

In the 11th century, Kashgarli Mahmut traveled around the Turkic world and recorded all kinds of assets belonging to Turks in Dîwânu Lugâti't-Türk. Dîwânu Lugâti't-Türk is the first work of Turkic dialect research science; it is the work of not only the standard language of the 11th century, but also of all Turkic dialects together with their subdialects. In this century, Kashgarli introduced and explained all the Turkic dialects in this century to the target audience of Arabs, together with their changing voices, forms and vocabulary. In order to do this, he personally applied criteria such as "hearing, seeing" which are the basis of modern dialect research; He brought together the science of Turkic materials he obtained as a result of field research under the name of Dîwânu Lugâti't-Türk. Based on these facts, it would not be wrong to state that the value of every information given by Kashgarli in Dîwânu Lugâti't-Türk and every spelling he used while writing Turkish words is more than thought. Kashgarli Mahmut preferred a special spelling in the spelling of some words written with the / ny / sound in Diwan before the 11th century. While writing the words in question in Arabic letters, he used the dots of ye on a single tooth and below the nun: as in the example. The words written with this spelling in Dîwân were read as two separate words by researches. However, the attitude of Kashgarlı in general of Dîwân and his explanations on the words in question require the spelling with the dots of nun on the single tooth and the dots of ye below it to be read as /ny/. It should not be forgotten that Dîwânu Lugâti’t-Türk is a work created as a result of field research; it is the result of this fact that a linguist like Kashgarli came across with the /ny / sound that existed in the period just before him and showed it in his work. The /ny/ sound, which existed in the Turkic inscriptions with runic letters before the 11th century, continued its existence in this century and was shown by Kashgarli in Dîwânu Lugâti't-Türk.

Keywords:

Kashgarli Mahmut, Dîwânu Lugâti’t-Türk, ligatures, / ny / sound,

PDF

___

Ağca, F. (2006). Eski uygur türkçesiyle yazılmış eserlerin ses ve şekil özelliklerine göre tarihlendirilmesi. Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ağca, F. (2019). Eski uygurcada gerçekten n-diyalekti ve y-diyalekti var mı?. Eski Türkçenin İzinde. Türkiye’de Eski Türkçe Çalışmaları, Ankara: Akçağ Yayınları. 33-48.
Arat, R. R. (1987). Annemarie von gabain, alt-türkisches schrifttum, berlin, akademie-verlag, 1950, 24 S. Reşid Rahmeti Arat Makaleler Cilt I (Haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 600-603.
Atalay, B. (1998). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi-dizini I-II-III-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aydın, E. (2019). Türklerin bilge atası tonyukuk. İstanbul: Kronik Kitap.
Buran, A.; Durukoğlu, G. (2020). Kaşgarlı mahmut’un eserinin adı üzerine bir teklif. Journal of History School, 50:599-611.
Clauson, G. (2017). Türkçe moğolca çalışmaları. (çev. Fatma Kömürcü). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Çağıran, Ö. (2012). Köktürk türkçesindeki bir çift ünsüz işareti ʻ ʼ üzerine. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/3:16-22.
Dankoff, R. Kelly, J. (1982-1984-1985). Mahmut el-Kāşġarī. compendium of the turkic dialects (Divānü Lugati’t-Türk). Part I, Part II, Part III, Harvard Üniversitesi Basımevi.
Ercilasun, A. B.; Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı mahmud dîvânu lugâti’t-türk giriş - metin - çeviri - notlar – dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Erdal, M. (1991). Old turkic word formation. a functional approach to the lexicon. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Erdal, M. (2004). A grammar of old turkic. Leiden-Boston: Brill Handbook of Oriental Studies.
Gabain, A. V. (2007). Eski türkçenin grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gül, H. (2011). Eski uygur türkçesinde ağızlar. Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Hamilton, J. R. (1998). Dunhuang mağarası’nda bulunmuş buddhacılığa ilişkin uygurca el yazması, iyi ve kötü prens öyküsü. (çev. Vedat Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kaçalin, S. M. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk. (yayına hzr. Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Kaşgarlı, M. (1990). Dîvânü Lûgati’t-Türk (tıpkıbasım-facsimile). Ankara: Kültür Bakanlığı.
Röhborn, K. (2004). Eski türkçede diyalektleri belirleyen bir ses değişimi üzerine (çev. Serap Gürcün). Türk Dilleri Araştırmaları, 14: 133-139.
Sertkaya, O. F. (1995). Yenisey yazıtlarının yayınlarındaki bazı okuma ve anlamlandırmaların düzeltilmesi, yeni okuma ve anlamlandırma teklifleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1993, Ankara: 67-75.
Sertkaya, O. F. (2012). Göktürkçedeki (ny) runası üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 1/4: 1-10.
Sultanzade, V. (2017). Türk runik alfabesindeki “çift ünsüz” işaretleri üzerine. Bilig. 82:201-216.
Tekin, T. (2003). Orhon türkçesi grameri. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. İstanbul.
Tuna, O. N. (1994). Eski doğu türk yazısında kullanılan ligatürler ve bunlarla ilgili bazı meseleler hakkında, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. 38 (1990), 207-222. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/44134/544337
Yıldız, H. (2016). Eski türk runik yazısında [ ] ligatürünün kökeni ve /ń/ sesi üzerine. III Beynəlxalq Türk Dünyası Araşdırmaları Simpoziumunun Materialları. Cild I, Bakü.
Zieme, P. (1969). Untersuchungen zur schrift und sprache der manichaisch-türkischen Turfantexte. Doktora Tezi. Berlin.