ГАЯЗ ИСХАКЫЙНЫҢ “БАЙ УГЫЛЫ” РОМАНЫНДА ДИН ҺӘМ МИЛЛӘТ ТӨШЕНЧӘЛӘРЕ

Татар әдәбиятының күренекле шәхесләреннән берсе, татар әдәби теле үсешенә үзеннән зур өлеш керткән Гаяз Исхакый 1878 елның 23 февралендә Казан губерниясе Чистай өязенең Яуширмә авылында дөньяга килә. Башта әтисендә, соңыннан Чистайда һәм Казанның Күл буе мәдрәсәсендә белем ала. Татар укытучылар гимназиясендә укуын дәвам итеп, биредә рус телен үзләштерә. Монда укыганда ул каләм тибрәтә башлый. Гомерен халкына, милләткә хезмәткә багышлаган Исхакый, газета-журналлар нәшер итә, күпсанлы пьесалар, хикәяләр, романнар иҗат итеп калдыра. 1954 елның 22 июлендә Әнкарада вафат була. Нәшир, язучы, мөгаллим, сәясәтче Исхакый, бер аралар социализм тарафлы булса да, сәяси вәзгыятьләр өметләрен акламагач, фикерен үзгәртә. Яшьлек елларында укыган “Тәрҗеман” газетасы Исхакыйда миллиятче һәм хөрриятче фикерләренең уртага чыгуына һәм ныгуына сәбәпче була. “Бай угылы” әсәрендә Исхакый үз чорының бай гаиләләрен һәм аларның дөньяга карашын/мөнәсәбәтен чагылдырган. Романдагы вакыйгалар бай, ләкин надан бер гаиләнең бердәнбер баласы булган Кәрим тирәсендә бара. Гаиләсенең наданлыгы, тәрбияче итеп алынган Фәхринең хәйләкәрлеге, иске карашлы кешеләрнең динне бер куллану чарасына әйләндерүләре һәм татар милләтенең түбән дәрәҗәдә булуы әсәрдә каләмгә алынган хосусларны тәшкил итә. Романда Исхакый милләтенең юкка чыкмавы өчен кирәк булган иң мөһим мәсьәләләрне күтәреп чыга. Бу мәкаләдә Исхакыйның “Бай угылы” романында дин һәм милләт төшенчәләре каралачак.

Anahtar Kelimeler:

Гаяз Исхакый, роман, дин, милләт, милли кемлек.

The religion and nationality phenomena in Ayaz Ishakî’s novel “Bay uġılı”

Ayaz Ishaki is one of the most important founding figures of contemporary Tatar language and literature. Ishaki was born on February 23, 1878 in the village of Yawshirme in the Chistay province of Kazan. He was educated firstly by his father, then he continued his education in Chistay and at Madrasah of Kyul Buyi in the Kazan. He studied at Tatar Teacher School and learned Russian language there. Afterwards, he began to create precious works during this period. He produced many newspapers and magazines throughout his life. He wrote about fifty works such as novels, stories and dramas. He died in Ankara on July 22, 1954. As a writer, politician and journalist he had a tendency to Socializm for a while, but the developments did not seem to be what he wanted, then he changed his way over time. The newspaper titled Tercüman, which he read in his youth, laid the foundations of his nationalist and libertarian ideas. Ayaz İshaki, in his book Bay Uġılı (Son of the Rich Family), discusses the rich Tatar families and their viewpoints of life. The novel consists of events that occur around Kerim who is the child of an ignorant but wealthy family. The ignorance of his family, his scholar Fehri’s fraud, the fact that the old-minded people around him transform the concept of religion into a means of exploitation, and bad conditions of Tatar society are the issues discussed in the novel. Ishaki, in this novel, tried to address what should and should not be done to prevent the Tatars from disappearing. In this study, Ishaki’s novel Bay Uġılı was discussed. The religious and nationality phenomena of the novel was examined.

Keywords:

Ayaz Ishaki, novel, religion, nation, national identity,

PDF

___

Akalın, Şükrü Halûk, R. Toparlı, M. Argunşah vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
Asrî, N. (1328). Şimalî Türk Ediplerinden Ayaz İshakî. İstanbul: “Tanin” Matbaası.
Баттал, Г. (1996). Казан Төркиләрe. Казан: Татарстан Китап Нәшрияты. [Battal, Ġ. (1996). Qazan Törkiylerě. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Bilgin, N. (1995). Kollektif Kimlik. İstanbul: Sistem Yayıncılık.
Çağatay, T. һ.б. (1979). Ayaz İshakî İdilli’nin Eserleri (Haz.) Tahir Çağatay, Ali Akış, Saadet Çağatay-İshakî, Hasan Agay). Muhammed Ayaz İshakî Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla. Ankara: Ayyıldız Matbaası: XXII-XXIV.
Гaли, Б. (2018). Дaвыл Хәбәрчeсe. Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты. [Ġali, B. (2018). Dawıl Ḫeberçěsě. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Ганиева, Р. (1998). Исхaкый Иҗaты. Мирaс, №. 5, Б. 63-78. [Ġaniyeva, R. (1998). İsḫaqıy İcatı. Miras, №. 5, s. 63-68.]
Güvenç, B. (1993). Türk Kimliği – Kültür Tarihinin Kaynakları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Исхaкый, Г. (2001). Әсәрләр: 15 Томда. 3 Том (төзүчe: Ленa Гaйнaнoвa). Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты. [İsḫaqıy, Ġ. (2001). Eserler: 15 Tomda. 3 Tom (tözüwçě: Lena Ġaynanova). Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Исхaкый, Г. (1998). Әсәрләр: 15 томда. 1 том: Повестьлар һәм Хикәяләр (1899-1908) (төзүчe: Ленa Гaйнaнoвa. Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты. [İsḫaqıy, Ġ. (1998). Eserler: 15 Tomda. 1 Tom: Povestlar hem Ḫikeyeler (1899-1908) (tözüwçě: Lena Ġaynanova). Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Исхaкый, Г. (1991). Зиндaн – Сaйлaнмa Прoзa һәм Сәхнә Әсәрләрe (төзүчeләр: М. Гoсмaнoв, Ф. М. Миңнуллин, Ф. М. Мусин, М. С. Мәһдиeв, Р. С. Мөхәммәдиeв, Х. Ә. Әшрәфҗaнoв). Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты. [İsḫaqıy, Ġ. (1991). Zindan – Saylanma Proza hem Seḫne Eserlerě (tözüwçěler: M. Ġosmanov, F. M. Miŋnullin, F. M. Musin, M. S. Mehdiyev, R. S. Möḫemmediyev, Ḫ. E. Eşrefcanov). Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Kaçalin, M. S. (2000). İdilli, Muhammed Ayaz İshakî. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 21, s. 474-476.
Kamalieva, A. (2009). Romantik Milliyetçi Ayaz İshakî. Ankara: Grafiker Yayınları.
Kanlıdere, A. (2019). Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshakî. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Мәрҗани, Ш. (1989). Мөстәфадәл-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар (тәрҗемә итүче һәм төзүче: Ә. Н. Хәйруллин). Казан: Татарстан Китап Нәшрияты. [Mercani, Ş. (1989). Möstefadel-Eḫbar fi Eḫvali Qazan we Bolġar (tercěme itüwçě hem tözüwçě: E.N. Ḫeyrullin). Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Мусин, Ф. М. (1998). Гaяз Исхaкый. Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты. [Musin, F. M. (1998). Ġayaz İsḫaqıy. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.]
Сабитова, И. И., А. Ф. Гайнетдинова, Ю. Ф. Борһанова һ.б. (2017). Татар Теленең Аңлатмалы Сүзлеге: III Том: K. Казан: ТӘһСИ. [Sabitova, İ. İ., A. F. Ġaynětdinova, Yu. F. Borhanova h.b. (2017). Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě: III Tom: K. Qazan: TEHSİ.]
Сабитова, И. И., Ф. И. Таһирова, А. М. Сәгыйтова һ.б. (2016). Татар Теленең Аңлатмалы Сүзлеге: II Том: Г-Й. Казан: ТӘһСИ. [Sabitova, İ. İ., F. İ. Tahirova, A. M. Seġıytova h.b. (2016). Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě: II Tom: G-Y. Qazan: TEHSİ.]
Сәхaпoв, Ә. (1997a). Исхaкый Иҗaты. Монография. Кaзaн: Тaтaр “Мирaс” Китaп Нәшрияты. [Seḫapov, E. (1997a). İsḫaqıy İcatı. Monografiya. Qazan: Tatar “Miras” Kitap Neşriyatı.]
Сәхaпoв, Ә. (1997б). Исхaкый һәм ХХ Гaсыр Тaтaр Әдәбияты. Монография. Кaзaн: Тaтaр “Мирaс” Китaп Нәшрияты. [Seḫapov, E. (1997b). İsḫaqıy hem XX. Ġasır Tatar Edebiyatı. Monografiya. Qazan: Tatar “Miras” Kitap Neşriyatı.]
Seydahmet, K. C. (1979). Kazan Edebiyatı ve Ayaz İshaki (Haz.) Tahir Çağatay, Ali Akış, Saadet Çağatay-İshaki, Hasan Agay. Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla. Ankara: Ayyıldız Matbaası: s. 150-157.
Temren, B. (1998). Din Antropolojisi Açısından İnanç ve Din Olgusuna İlişkin Bir Değerlendirme. DTCF Dergisi, C. 38, S. 1-2, s. 301-312.
Uzun, M. (2020). Ayaz İshakî’nin “Öyge Taba” Adlı Romanı Üzerinde Dil ve Üslûp İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Uzun, M. (2021). “Muhammed Ayaz İshakî’nin Hayatı ve Eserleri”. (Ed.) Akartürk Karahan. Türk Dünyası Dil, Kültür ve Edebiyat İncelemeleri – Türkbilim Araştırmaları Dizisi: 3. Kitap. İstanbul: Kutlu Yayınevi: 174-189.
Yarullina Yıldırım, R. (2016). Tatar Nesri ve Romantizm Estetiği. İstanbul: Kesit Yayınları.
Заһидуллина, Д. Ф., Ә. М. Закирҗанoв, Т. Ш. Гыйләҗeв (2004). Татaр Әдәбияты – Тeория Тарих. Казан: “Мәгариф” Нәшрияты. [Zahidullina D. F., E. M. Zakircanov, T. Ş. Ġıylecev (2004). Tatar Edebiyatı – Teoriya Tariyḫ. Qazan: “Meġarif Neşriyatı.]