Merkezi Asya'da Uygur Çalışmaları: Tarihsel Bir İnceleme

Sovyet makamları, Merkezi Asya'daki Uygur araştırmalarını hem pratik hem de ideolojik amaçlarla teşvik etti; Sovyet Uygurlarının kültür merkezi Kazakistan ve başkenti Alma-Ata olduğundan, Rusya ve diğer Merkezi Asya cumhuriyetlerinde de araştırmalar yapılsa da, Uygur çalışmalarının kurumsal gelişimi Kazakistan'da da gerçekleşti. Yoğun Uygur çalışmaları 1940'larda başladı ve tarih ve kültürün farklı yönlerini ele aldı. Uygur çalışmalarının zirvesine, 1986-1995 yılları arasında Kazak SSR Bilimler Akademisi'ndeki Uygur Araştırmaları Araştırma Enstitüsü'nün kurulduğu dönemde ulaşıldı ve daha sonra Sovyet hükümeti tarafından Kazak milliyetçi aydınlarının iradesine karşı kurulduğu için oldukça zahmetsizce kapatıldı. Kapatılmasının bir diğer önemli nedeni ise Şanghay İşbirliği Teşkilatı'nın kurulmasından sonra Merkezi Asya'da son derece etkili hale gelen Çin'in uyguladığı baskıydı. Sovyet Merkezi Asya'da yapılan akademik araştırmalar, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ndeki alanın gelişimini etkilediğinden, Uygur çalışmaları alanı dilbilim, edebiyat ve tarihte kayda değer başarılar elde etti. Örneğin, SUÖB’de ki dil araştırmaları, Kazakistanlı bilim adamları tarafından yayınlanan çalışmalardan güçlü bir şekilde etkilenmiştir. Sovyet Merkezi Asya'sında yürütülen tarih çalışmaları, Uygur milliyetçi ideolojisinin şekillenmesinde ve SUÖB'de ki Uygur tarihi araştırmalarının şekillenmesinde büyük rol oynadı.

Anahtar Kelimeler:

Çin, Rusya, Doğu Türkistan, Sincan-Uygur Özerk Bölgesi, Kazakistan, Uyguroloji, SSCB'de Uyguroloji, Uygur Dili

UYGHUR STUDIES IN CENTRAL ASIA: A Historical Review

The Soviet authorities stimulated Uyghur studies in Central Asia for both practical and ideological purposes; and since the cultural center of the Soviet Uyghurs was Kazakhstan and its capital city of Alma-Ata, the institutional development of Uyghur studies also occurred in Kazakhstan, though research was also being conducted in Russia and the other Central Asian republics. Intensive Uyghur studies began in the 1940s and covered different aspects of history and culture. The peak of Uyghur studies was reached during the era of the Research Institute of Uyghur Studies at the Academy of Sciences of Kazakh SSR between 1986 and 1995, which was subsequently closed down rather effortlessly, since it had been established by the Soviet government against the will of Kazakh nationalist intellectuals. Another important reason for its closure was the pressure being applied by China, which had become extremely influential in Central Asia after the formation of the Shanghai Organization of Cooperation. The field of Uyghur studies achieved appreciable successes in lin- guistics, literature, and history, as academic research being done in Soviet Central Asia influenced the development of the field in the Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China. For example, linguistic research in the XUAR was strongly affected by the work published by Kazakhstani scholars. The historical studies conducted in Soviet Central Asia played a major role in shaping Uyghur nationalistic ideology and Uyghur historical study in the XUAR.

Keywords:

China Russia, East Turkistan, Xinjiang-Uyghur Autonomous Region, Kazakhstan, Uyghurology, USSR, Uyghurology in USSR, Language of Uyghur,

PDF

___

Aktual’nye problemy sovetskogo uigurovedeniya.(1983). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Aktual’nye problemy sovremennogo uigurovedeniya.(2002). Almaty: Ghylym.
Alakhunov, A. (1977). Uyghur häliq qoshaqliri. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Alibakieva, T. (1988). On ikki muqam/Dvenadtsat’ uigurskikh mukamov. Alma-Ata: Öner.
Alieva, M. (1975). Uighurskie skazki. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Alieva, M. . (1989). Zhanry uigurskogo. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Almas, T. (1993). Uigury. Alma-Ata: n/p.
Arshidinov, B. (2003). Dastanlar dunyasigha sayahät. Almuta: Ghylym.
Arziev, R. (1996). “Kutadghu Bilik” vä uning leksika-stilistikiliq alahidilikliri. Alma-Ata: Ghylym.
Äsärlär sadasi. (1963). Alma-Ata: Mäktäp.
Baratov, Sh. (1975). Uyghur tilining käspii leksikisi (baghvänlik, qoghunchïlïq vä gülchilik leksikisi asasida). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Baratova, G. (1994). Uigury v Kazakhstane i Srednei Azii v XIX-XX vv. (dinamika chislennosti). In Izvestiya Natsional’noi Akademii nauk Respubliki Kazakhstan, ser. Obshestvennnykh nauk 6 (198).
Barmin, V. A. (1999). Sintsian v sovetsko-kitaiskikh otnosheniyakh 1914–1949 gg. Barnaul: Izd-vo BGPU.
Baskakov, N. A., and V. M. Nasilov. (1939). Uigursko-russkii slovar’. Moskova: Gosudarstvennoye izdatelstvo inostran- nykh i natsionalnykh yazykov.
Bekturganova, B. (2002). “Uigurskii extremizm” v Tsentral’noi Azii: mif ili real’nost’?. Alma-Ata: Complex.
Bernshtam, A. N. (1947a). Problemy istorii Vostochnogo Turkestana. Vestnik Drevnei Istorii 2.
Bernshtam, A. N. (1947b). Uigurskaya epigrafika Semirech’ya. Chast’ I . Epigrafika Vostoka 1.
Bernshtam, A. N. (1948). Uigurskaya epigrafika Semirech’ya. Chast’ II . Epigrafika Vostoka 2.
Bernshtam, A. N. (1951). Uyghur hälqining qädimi vä ottura äsir tarihi qissiliri. Alma-Ata: ‘Qazaq eli’ jurnalining näshriyati.
Borovkov, A. (1935). Uchebnik uigurskogo.
Leningrad: Izdanie leningradskogo vostochnogo instituta.
Bughra, Muhammad Imin. (1940). Sharqi Turkistan tarihi. Kabul.
Erzin, M. I. (1980). Uyghur Sovet matbuatining tarihi. Alma-Ata: Kazakhstan.
Gabain, A von. (1961). Das Uigurische Königreich von Chotcsho. 850–1250.Berlin: Akademie Verlag.
Gabain, A von. (1973). Das Leben im Uigurischen Königreich von Qoco (850–1250). Wiesbaden: Otto Horrossovitz.
Hazirqi zaman uyghur tili. I qisim. Lexica va fonetika. (1963). Almuta: Nauka Kazakhskoi SSR.
Hazirqi zaman uyghur tili. II qisim. Morfologiya vä sintaksis. (1966). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Idayatov, A. (1944). Sadyr Palvan. Taşkent.
Idayatov, A. (1978). Ili Uyghlirining millii-azatliq härikätliri. Alma-Ata.
Iliev, A., and G. Sadvakasov. (1963). Orfograficheskii slovar’ uigurskogo yazyka. Alma-Ata: Mektep.
Isiev, D. A. (1978). Nachalo natsional’no-osvoboditelnogo vosstaniya uigurov vo vtoroi polovine XIX v (1864–1866). In Materialy po istorii i kul’ture uigurskogo naroda. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Isiev, D. A. (1981). Uigurskoe gosudarstvo Yättishar (1864–1877). Moskova: Nauka.
Isiev, D. A. (1995). Uyghur tarihi. Alma-Ata: Jazushy.
Isiev, D. A., and M. R. Mamatov. (1976). Bairam-Alilik uyghurlarning ötmüshi vä hazirqi hayati. Almuta: Nauka Kazakhskoi SSR.
Iskhakov, G. M. (1975). Etnograficheskoe izuchenie uigurov Vostochnogo Turkestana russkimi puteshestvennikami. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Ismailov, I. A. (1954). “Russko-sovetsko-internatsional’naya leksika v sovre- mennom uigurskom yazyke”. Ph.D. diss. Tashkent.
Issledovaniya po uigurskomu yazyku I. (1965). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Issledovaniya po uigurskomu yazyku II. (1970). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Issledovaniya po uigurskomu yazyku III. (1988). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Ivullaeva, Z. (1997). Uyghur tili sinonimlirining lughiti. Alma-Ata: Ghylym.
Iz istorii mezhdunarodnykh otnoshenii v Tsentral’noi Azii.(1990). Alma-Ata: Ghylym.
Jalilov, O. (2001). Ofoq Hoja manoqibi. Taşkent: Hayot.
Kabirov, M. N. (1951). Pereselenie Iliiskikh Uigurov v Semirech’e. Alma-Ata: Nauka.
Kabirov, M. N.(1975). Ocherki istorii uigurov Sovetskogo Kazakhstana. Alma-Ata: Nauka.
Kadyrbaev, A. Sh. (1993). Ocherki istorii srednevekovykh uigurov, dzhalairov, naimanov i kereitov. Alma-Ata: Rauan.
Kadyrov, A. K. (1984). Uigurskii sovetskii teatr. Alma-Ata: Öner.
Kaidarov, A. T. (1958). Parnye slova v sovremennom uigurskom yazyke. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Kaidarov, A. T. (1969). Razvtie sovremennogo uigurskogo yazyka. Chast’ 1. Uigurskie dialekty i dialektnaya osnova literaturnogo yazyka. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Kamalov, A. K. (2001). Drevnie Uigury. VIII-IX vv. Alma-Ata: Nash mir.
Kamalov, A. K. (2002). Tarihi umumi Uyghurstan. Tahran: Center of Documentation and Archives of the Ministry of Foreign Affairs.
Karimova, R. (2005). Traditsionnie khudozhestvennie remesla i promysli uigurov. Alma-Ata: Daik-Press.
Karjaubai, S. (2002). Ob”edinennyi kaganat tyurkov. Alma-Ata: Foliant.
Kasymova, D. (1995). “Funktsionirovanie uigurskogo yazyka i formy ego sush- estvovaniya (Sotsio-lingvisticheskoe issledovanie raionov kompaktnogo prozhivaniya uigurov v Kazakhstane)”. Ph.D. diss. Alma-Ata.
Khamraev, A. (2002). Drevnetyurkskii knizhnyi stikh. Alma-Ata: Ar-Nar.
Khamraev, M. (1967a). Rastsvet uigurskoi kul’tury. Alma-Ata: Kazakhstan.
Khamraev, M. (1967b). Osnovy tyurkskogo stikhoslozheniya. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Khodzhaev, A. (1979). Tsinskaya imperiya, Dzhungariya i Vostochnyi Turkestan. Moscow: Nauka.
Khodzhamberdi, K. (2001). Uigury v rakurse istorii. Alma-Ata: Vysshaya shkola Kazakhstana.
Kibirov, A. K. (1949). “Sotsial’no-ekonomicheskii stroi Uigurstana XIII-XIV
vv. (po uigurskim yuridicheskim dokumentam)”. Ph.D. diss. Frunze.
Kibirov, Sh., and Yu. Tsunvazo. 1961. Uigursko-Russkii slovar’. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Kirina, K. (1980). Kuddus Kujamyarov. Moscow: Sovetskii kompozitor.
Kitaiskie dokumenty i materialy po istorii Vostochnogo Turkestana, Srednei Azii i Kazakhstana XIV-XIX vv. (1994). Alma-Ata: Ghylym.
Klyashtorny, S. G., and A. A. Kolesnikov. (1988). Vostochnyi Turkestan glazami russkikh puteshestvennikov. Alma-Ata: Ghylym.
Klyashtorny, S. G., A. A. Kolesnikov, and M. K. Baskhanov. (1991). Vosto- chnyi Turkestan glazami evropeiskikh puteshestvennikov. Alma-Ata: Ghylym.
Kratkaya istoriya uigurov.(1991). Alma-Ata: Ghylym.
Kutlukov, M. (1962). O kharaktere i dvizhushikh silakh natsionalno-osvobo- ditel’nogo dvizheniya narodov Sintziana v 1944–1949 gg. In Nauchnye raboty i soobsheniya. Otdelenie obshe- stvennykh nauk AN UzSSR, Kniga 5. Taşkent.
Kutlukov, M. (1977). Mongol’skoe g’ospodstvo v Vostochnom Turkestane. In Tataro-mongoly v Azii i Evrope. 2d ed. Moskova: Nauka.
Makhpirov, V. U. (1997). Imena dalekikh predkov. Alma-Ata: Erkin-Too.
Malov, S. E. (1951). Pamyatniki drevnetyurkskoi pis’mennosti. Moskova-Leningrad: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR. Malovskie chteniya.(1990). Alma-Ata: Ghylym.
Malyavkin, A. G. (1983). Uigurskie gosudarstva v IX-XII vv. Novosibirsk: Nauka.
Mamatakhunov, U. (1963). “Zhizn’ i tvorchestvo uigurskogo poeta XIX veka Bilala Nazyma”. Ph.D. diss. Taşkent.
Masimi, K. (2002). Istoriya uigurskoi derzhavy VIII-X vv n.e. Alma-Ata: Ghylym.
Materialy po istorii i kul’ture uigurskogo naroda.(1978). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Mingulov, N. (1962). Natsionalno-osvoboditel’noe dvizhenie narodov Sin- tsiana kak sostavnaya chast’ obshekitaiskoi revolyutsii (1944–1949). In Trudy instituta istorii, arkheologii i etnografii im. Ch. Ch. Valikhanova AN KazSSR, vol. 15. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Mollaudov, S. (1976). Bilal Nazymning hayati vä ijadi. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Mollaudov, S. (1990). XVIII asir uyghur poeziyasi. Alma-Ata: Nauka.
Molotova, G. (1994). “Uigurskie narodnye istoricheskie pesni. XIX-nachalo XX vv.”. Ph.D. diss. Alma-Ata.
Najip, E. N. (1968). Uigursko-russkii slovar’. Moskova: Sovetskaya entsiklopedia.
Narynbaev, A. I. (1988). Progessivnaya obshestvenno-filosofskaya mysl’ uigurov. Vtoraya polovina XIX veka. Bişkek: Bilim.
Nasilov, V. M. (1940). Grammatika uigurskogo yazyka. Moskova: MGU.
Novgorodskii, V. M. (1951). Kitaiskie elementy v uigurskom yazyke. Moskova: MGU.
Pyatye Sadvakasovskie chteniya.(1998). Alma-Ata: Aqyl kitaby.
Raikhanov, D. (2004). Mirza Muhammad Haidar. Tarikhi Rashidi.(2004). Alma-Ata: Nash mir.
Rakhimov, T. (1956). Russko-Uigurskii slovar’. Moskova: Russkii yazyk.
Rakhimov, T. (1968). Natsionalizm i shovinizm—osnova politiki gruppy Mao Tse- duna. Moskova: Mysl’.
Rakhimov, T. (1970). Kitaiskie elementy v sovremennom uigurskom yazyke. Moskova: Nauka.
Rakhimov, T. (1981). Sud’by nekhan’skikh narodov KNR. Moskova: Mysl’.
Roziev, M. (1968). Yanglivashtin tughulghan uyghur hälqi. Alma-Ata: Kazakhstan.
Sabitova, P. (1989). Ziya Samadi. Almuta: Mektep.
Sadvakasov, G. S. (1958). Uyghur tilidiki birikken isimlar. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Sadvakasov, G. S. (1970). Yazyk Uigurov Ferganskoi doliny. Chast’ 1.Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Sadvakasov, G. S. (1976). Yazyk Uigurov Ferganskoi doliny. Chast’ 2.Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Seifullina, Ch. G. (1953). “Ustoichivye slovosochetaniya v sovremennom uigurskom”. Ph.D. diss. Alma-Ata.
Shamieva, A., and I. Ähmätov. (1953). Uyghur tili grammatikisi. I qisim. Fonetika vä morfologiya. Alma-Ata: Oqush pedagogika näshriiti.
Shamieva, A., and G. Sadvakasov. (1976). Uyghur tili grammatikisi. Fonetika vä morfologiya. Text- book for the 5th grade. Almauta: Mektep.
Stroi uigurskogo yazyka.(1989). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Syroezhkin, K. L. (2003). Mify i real’nost’ etnicheskogo separatizma v Kitaye i bezopasnost’ v Tsentral’noi Azii. Alma-Ata: Daik-Press.
Talipov, K. (2002). Masud Sabri i ego idei o tyurkskom edinstve. In Aktual’niye problemy sovre-mennogo uigurovedeniya. Alma-Ata: Ghylym.
Talipov, T. (1968). Glasnye zvuki uigurskogo i kazakhskogo yazykov. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Talipov, T. (1984). Uyghur tili fonetikisi. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Teipov, Z. (1974). V bor’be za svobodu. Moskova: Iz-vo vostochnoi literatury.
Teipov, Z. (1977). Shärqi Turkistan yerida. Alma-Ata: Qazaqstan.
Tikhonov, D. I. (1966). Khozyaistvo i obshestvennyi stroy uigurskogo gosu- darstva X-XIV vv. Moscow and Leningrad: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR.
Trofimov, M. I. (1978). Phoneticheskie prosessy v sloge v sovremennom uigur- skom yazyke. Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Tsunvazo, Yu., and A. Shamieva. (1955). Russko-uigurskii slovar’. Alma-Ata: Mektep.
Turgunov, M. (1950). “Pereselenie uigurov taranchei iz Kitaya v Semirech’e.”. Ph.D. diss. Tashkent.
Tursun, N. (1997). Voprosy etnogeneza uigurov v kitaiskoi istoriografii. Moskova and Bishkek: Turkistan.
Tursun, N. (1998). Voprosy politicheskoi istorii uigurov v kitaiskoi istoriographii. Moscow and Bishkek: Turkistan.
Uyghur ädäbiyitidiki traditsiya vä novatorluq mäsilisigä dair.(1970). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Uyghur ädäbiyitining qisqichä tarihi.(1983). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Uyghur häliq eghiz ijadiyiti.(1983). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Uyghur Sovet ädäbiyitining tarihi.(1986). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Uyghurshunasliq boyichä tätqiqatlar.(1999). Alma-Ata: Fond 21 vek.
Uyghurshunasliq boyichä tätqiqatlar. (2000). Alma-Ata: Fond 21 vek.
Uyghurshunasliq boyichä tätqiqatlar. (2001). Alma-Ata: Fond 21 vek.
Voprosy istorii i kul’tury uigurov.(1987). Alma-Ata: Nauka Kazakhskoi SSR.
Yusupov, R. (2004). Istoricheskie romany Ziya Samadi. Problemy zhanra. Alma-Ata: Nash mir.
Ziyaev, Kh. (1952). “Vosstanie 1826 goda v Vostochnom Turkestane”. Ph.D. diss. Moskova.