Zorunlu din dersi konusunda AİHM’in yorumu ve sorunun bu doğrultudaki çözümü

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) zorunlu din dersi konusunda Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) Düşünce, Din ve Vicdan Özgürlüğü ve Ek Protokol’ün Eğitim Hakkı ile ilgili maddeleri uyarınca içtihat oluşturmuştur. Özgürlüğün mutlak haklar, sistematik telkin, dini inancın açıklanmaya zorlanması, dini ayırımcılık ve ebeveyn inançlarına saygı biçiminde olup olmadığı önemlidir. Zorunlu din dersinin kendisi yasaklanmamasına karşın ders objektif, eleştirel ve çoğulcu bir şekilde anlatılmalı ve farklılıklara uygun muafiyet sistemi içermelidir. AİHM sözleşmeyi yorumlarken özgürlüklerin sınırlandırılmasında üye ülkelere hiçbir yetki tanımazken dersin zorunlu olup olmaması ve içeriği konusunda takdir yetkisi tanımıştır. Zorunlu din dersinin özgürlüklere ve eğitim hakkına aykırı olması durumunda bir ülkenin önünde iki yol vardır: dersin özgürlüklere ve demokratik ilkelere uygun biçimde anlatımın sağlanması ya da özgürlüklere ve eğitim hakkına uygun bir muafiyet sisteminin getirilmesi. Zorunlu din dersinin demokratik ilklere ve özgürlüklere uygun bir şekilde anlatılması sorunun tercih edilen ilk çözümüdür. AİHM Zengin / Türkiye kararıyla Türkiye’nin zorunlu din dersinde Alevilik konusunda eğitim hakkını ihlal ettiğine karar vermiştir. AİHM’in içtihatlarına göre, çözüm olarak Türkiye’nin yapması gereken, öncelikle ders içeriğini demokratik ilkelere göre belirlemek ve bunun öğretmenler ve idare tarafından uygulanmasını sağlamaktır. Eğer bu mümkün değilse en azından din ve düşünce özgürlüğüne saygılı bir muafiyet sistemi uygulanmalıdır.

The interpretation of the ECHR on compulsory religious education and solution of the problem in this direction

ECHR (European Court of Human Rights) developed jurisprudences on compulsory religious education according to the provisions of Freedom of Thought, Conscience and Religion and the Right of Education in the European Convention on Human Rights. Whether the freedom is a form of absolute rights, systematic indoctrination, being compelled to reveal religious beliefs, religious discrimination and respect for parental beliefs is important. Although the obligation of the religious education is not banned, it should be conducted in an objective, critical and democratic manner and should contain exemption system appropriate for differences. In the interpretation of the convention while ECHR does not give any discretionary power to member countries for the restriction of rights, it is possible for the lecture whether compulsory or not and having syllabus. In the case of violation of the freedoms and the right of education due to the compulsory religious lecture, there are two ways in front of the countries: to ensure education appropriate to the democratic principles or to adapt an exemption system appropriate to them. Education of the lecture appropriate to the democratic principles is a way to be primarily chosen. Through the decision of Zengin/Turkey, ECHR holds violation of the right of education for Turkey on the compulsory religious education especially in the topic of Alewism. According to the jurisprudences of ECHR, what Turkey should do as a solution is primarily to regulate the syllabus of the lecture according to democratic principles and to ensure its functioning by teachers and the school administration. If not possible, at least the exemption system appropriate to the freedom of thought, conscience and religion should be applied.

PDF

___

Adalet Bakanlığı, AİHM Çalışma Ziyareti Raporu, 7/8 Nisan 2011, http://www.hsyk.gov.tr/etkinlikler/ziyaretler/2011/nisan/Strazburgrapor.pdf (Erişim Tarihi: 12 Kasım 2011)
Akkan, Bahattin, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Bağlayıcılığı ve Yerine Getirilmesi”, Adalet Dergisi, Sayı 36, Ocak 2010
Arslan, Zühtü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Din Özgürlüğü, (Ankara: Liberal Düşünce Topluluğu, 2005)
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, 9/2. madde, http://www.echr.coe.int (Erişim Tarihi: 1 Kasım 2011)
Avrupa Komisyonu, Türkiye 2008-2011 İlerleme Raporları, http://www.abgs.gov.tr (Erişim Tarihi: 10 Aralık 2011)
Birand, Mehmet Ali, 12 Eylül Belgeseli, 1998
Cengiz, Serkan, “A.İ.H.M. Kararlarının İç Hukuka Etkisi”, Kerem Altıparmak (ed.), 50. Yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Başarı mı Hayal Kırıklığı mı? (Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2009)
Cotran, Eugene and Sherif, Adel Omar, Democracy, the Rule of Law and Islam, (London: Kluwer Law International, 1999)
Çoban, Ali Rıza, “Strasbourg’da Herküllere İhtiyacımız Var mı?” Kerem Altıparmak (ed.), 50. Yılında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Başarı mı Hayal Kırıklığı mı? (Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2009)
Eren, Abdurrahman, Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, (İstanbul: Beta, 2004)
Evans, Carolyn, Freedom of Religion Under the European Convention on Human Rights, (Oxford: Oxford University Press, 2001)
Gölcüklü, Feyyaz ve Gözübüyük, Şeref, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, (Ankara: Turhan Kitabevi, 2004)
Göztepe, Ece, “A.İ.H.M. Kararlarının İç Hukuka Etkisi Sorunu: Federal Alman Anayasa Mahkemesinin İki Kararının Bir Değerlendirilmesi”, Erdoğan Teziç’e Armağan, (İstanbul, Galatasaray Üniversitesi, 2007)
Jean, Akanadji, François ve Kombe, Avrupa İnsan Haklarının Uygulanmasına İlişkin Kılavuz Kitap Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında Pozitif Yükümlülükler, İnsan Hakları El Kitapları no:7, çev. Özgür Heval Çınar ve Abdulcelil Kaya, (Strasbourg: Avrupa Konseyi, 2007)
Kaymakcan, Recep, “Türkiye’de Din Eğitimi Politikaları Üzerine Düşünceler”, EKEV Akademi Dergisi, Sayı 27, 2006
Mardin, Şerif, “Center Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?”, Daedalus, Vol. 102, 1973
McGoldrick, Dominic, Human Rights and Religion: The Islamic Headscarf Debate in Europe, (Oxford-Portland: Oregon, 2006)
Milliyet, 8 Eylül 2011, http://gundem.milliyet.com.tr (Erişim Tarihi: 10 Aralık 2011)
Öktem, Akif Emre, Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü, ( Ankara: Liberte Yayınları, 2002)
Özenç, Berke, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve İnanç Özgürlüğü, (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006)
Yalçınkaya, Ayhan, Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve İktidar, (Ankara: Mülkiyeliler Birliği Yayınları, 1996)
Yeni Şafak, 8 Eylül 2011 http://yenisafak.com.tr/Gundem (Erişim Tarihi: 10 Aralık 2011)
Yıldız, İlhan, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi: Zorunlu mu Kalmalı Yoksa Seçmeli mi Olmalı?” TÜBAV Bilim Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, 2009
http://www.echr.coe.int, (Erişim Tarihi: Ocak 2011) AİHM ve Komisyon Kararları Angeleni / İsveç, 10491/83, 1986
Belçika’da Eğitimde Kullanılan Diller Hakkındaki Kanunların Belli Yönlerine İlişkin Dava, 1474/62, 1968 Buscarini ve Diğerleri / San Marino, 24645/94, 1999
Campell ve Cosans / Birleşik Krallık, 7511/76, 1982
Folgero ve Diğerleri / Norveç, 15472/02, 2007
Handyside / Birleşik Krallık, 5493/72, 1976
Hokkanen/Finlandiya, 19823/92, 1994
Karaduman/Türkiye, Avrupa İnsan Haklar ı Komisyonu, 16278/90, 1993
Kjeldsen ve Diğerleri / Danimarka, 5095/71, 1976
Leyla Şahin / Türkiye, 44774/98, 2004
Ostra / İspanya, 16798/90, 1994
Refah Partisi ve Diğerleri / Türkiye, 41340/98, 2001 Zengin / Türkiye, 1448/04, 2007