Tatar Mitolojisinde Ev/Yurt İyesi

Genel Türk mitolojisi içinde yer alan Tatar mitolojisinin kendine has bir yapısı vardır. Tatar mitolojisi İslamiyet öncesi Türk kültürünün yanı sıra İslam ve Ortodoks Hristiyanlık dinlerinin de etkilerini taşır. Ayrıca, İdil-Ural Bölgesi’nde yaşayan Fin-Ugor, Slav ve diğer Türk halklarının mitolojileri ile de etkileşime giren Tatar mitolojisinde bu halkların mitolojilerinin de izleri görülür. Barınma ihtiyacı, dolayısıyla ev, Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde ikinci basamak olan güvenlik basamağında yer alan ögelerden biridir. Ev/yurt, insan için küçük bir evren modeli gibidir. İnsan için bu denli önemli ve birincil ihtiyaç olan ev, metafizik varlıklarla da ilişkilendirilmiştir. Ev ile ilişkili en önemli metafizik varlığın ev iyesi olduğu söylenebilir. Tatarların yaşadığı farklı coğrafî bölgelerde ev iyesi ile karşılaşılır. Tatar mitolojisinde yer alan ev iyesi bazı bölgelerde eril, bazı bölgelerde ise dişil bir varlık olarak kabul edilir. Ev iyesinin iyi ya da kötü olma ihtimali vardır. Bu durum biraz da insan-metafizik varlık ilişkileriyle bağlantılıdır. Tatarların en eski mitolojik varlıklarından biri olan ev/yurt iyesi ile ilgili inanışlar günümüz Tatar toplumunda da varlığını etkin bir biçimde devam ettirmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kazan Tatarları, mitoloji, Tatar mitolojisi, iyeler, ev iyesi., Kazan Tatars, mythology, Tatar mythology, spirits, home spirit.

House Spirit in Tatar Mythology

Tatar mythology, which is included in general Turkish mythology, has a unique structure. It carries the influence of pre-Islamic Turkish culture as well as Islam and Orthodox Christianity. In addition, Tatar mythology, which interacts with the mythologies of Finn-Ugric, Slavic and other Turkish peoples living in the Idil-Ural Region, also carries influences from the mythologies of these peoples. The need for shelter, hence the home, is one of the elements in Maslow's hierarchy of needs, which is the second step in safety needs. Home/dormitory is like a small universe model for man. The house, which is such an important and primary need for human beings, is also associated with metaphysical beings. It can be said that the most important metaphysical entity associated with the house is the home spirit. The home spirits are encountered in different geographical regions where Tatars live. The home spirit in Tatar mythology is considered masculine in some regions and feminine in some regions. There is a possibility that the home spirit is good or bad. This situation is somewhat related to human-metaphysical entity relations. Beliefs about home/dormitory, which is one of the oldest mythological creatures of Tatars, continue their existence in today’s Tatar society effectively.

Keywords:

Kazan Tatarları, mitoloji, Tatar mitolojisi, iyeler, ev iyesi. Kazan Tatars, mythology, Tatar mythology, spirits, home spirit., Kazan Tatars, mythology, Tatar mythology, spirits, home spirit.,

PDF

___

ABDULLİN, İ.A. vd. (1979). Tatar Tĕlĕnĕŋ Aŋlatmalı Süzlĕgĕ II. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [АБДУЛЛИН, И.А. һ.б. (1979). Татар Теленең Аңлатмалы Сүзлеге II. Казан: Татарстан Китап Нәшрияты.]
BACHELARD, Gaston (2020). Mekânın Poetikası (çev. Alp Tümertekin). İstanbul: İthaki.
BATTALOVA, A.D. (2016). “Tatarlarda Mal Totuwġa Beylě Işanuwlar Sisteması”, Traditsiyonnaya Kul’tura Narodov Povolj’ya: III Vserossiyskaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferentsiya s Mejdunarodnım Uçastiyem (9-11 Fevralya 2016 g.). Kazan’: C. 1 (A-K), s. 78-84. [БАТТАЛОВА, А.Д. (2016). “Татарларда Мал Тотуга Бәйле Ышанулар Системасы”, Традиционная Культура Народов Поволжья: III Всероссийская Научно-Практическая Конференция с Международным Участием (9-11 февраля 2016 г.). Казань: Ч. 1 (А-К), стр. 78-84.]
BAYAZİTOVA, F.S. (2006). Noqrat Söyleşě. Ruḫiy Miras: Ġaile-Könkürěş hem Yola Terminologiyesě, Fol’klor. Qazan: “Dom Peçati” Neşriyatı. [БAЯЗИТOВA, Ф.С. (2006). Нoкрaт Сөйләшe. Рухи Мирaс: Гaилә-Көнкүрeш һәм Йолa Тeрминoлoгиясe, Фoльклoр. Кaзaн: “Дoм Пeчaти” Нәшрияты.]
BAYAZİTOVA, F.S. (1995). Tatar Ḫalqınıñ Beyrem hem Könkürěş Yolaları. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [БAЯЗИТOВA, Ф.С. (1995). Тaтaр Хaлкының Бәйрәм һәм Көнкүрeш Йолaлaры. Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты.]
BURAN, Ahmet ve Ercan Alkaya (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3. Ankara: Akçağ Yayınları.
DAVLETŞİNA, Leyla Ḫasanovna (2021). “Tatarskaya proza rubeja XX-XXI vekov v kontekste aktual’noy mifologiçeskoy traditsiyi.” Dissertatsiya na Soyiskaniye Uçenoy Stepeni Doktora Filologiçeskiḫ Nauk (Na Pravaḫ Rukopisi). Elektronnıy Variant. Kazan’: Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan İnstitut Yazıka, Literaturı i İskusstva im. G.İbragimova. [ДАВЛЕТШИНА, Лейла Хасановна (2021). “Татарская проза рубежа XX-XXI веков в контексте актуальной мифологической традиции”. Диссертация на Соискание Ученой Степени Доктора Филологических Наук (На Правах Рукописи). Электронный Вариант. Казань: Академия Наук Республики Татарстан Институт Языка, Литературы и Искусства им. Г. Ибрагимова.]
ERGUN, Pervin (2019). Sibirya Türklerinin Destanlarında İyeler. Konya: Kömen Yayınları.
FEḪRĚTDİNOV, R.G. (1996). Tatar Ḫalqı hem Tatarstan Tariyḫı. Qazan: “Megarif Neşriyatı”. [ФӘХРEТДИНOВ, Р.Г. (1996). Татар Халкы һәм Татарстан Тарихы. Казан: “Мәгариф Нәшрияты”.]
ĠIYLECĚTDİNOV, Selim (2000). Tatar Ḫalıq Rivayet’lerě hem Legendaları. Qazan: “Rannur” Neşriyatı. [ГЫЙЛӘҖЕТДИНOВ, Сәлим (2000). Тaтaр Хaлык Ривaятьләрe һәм Лeгeндaлaры. Кaзaн: “Рaннур” Нәшрияты.]
ĠIYNİYATOVA, Z. M. vd. (1999). Süz Ěçěnde Ḫikmet Bar: Tatar Ḫalıq İcatı. Qazan: Meġaif. [ГЫЙНИЯТOВA, З.М. һ.б. (1999). Сүз Эчeндә Хикмәт Бaр: Тaтaр Хaлык Иҗaты. Кaзaн: Мәгaриф.]
ĠIYL’MANOV, Ġalimcan (1996). Tatar Miyfları I: İyeler, Işanuwlar, Irımnar, Fallar, İm- Tomnar, Sınamışlar, Yolalar. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [ГЫЙЛЬМAНOВ, Гaлимҗaн (1996). Тaтaр Мифлaры: Ияләр, Ышaнулaр, Ырымнaр, Фaллaр, Им-Тoмнaр, Сынaмышлaр, Йoлaлaр. Кaзaн: Тaтaрстaн Китaп Нәшрияты.]
HEY’ET, Cevat (1996). Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış (akt. Melek Müderriszade). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
https://rosstat.gov.ru/vpn_popul# (E.T.: 18.04.2023).
ḪACİYEVA, Güzeliye ve Flyora Bayazitova (2018). “Yort İyesě – Yort Totqası!”. Bězněŋ Miras, S. 11, 68-73 b. [ХАҖИЕВА, Гүзәлия һәм Флера Баязитова (2018). “Йорт Иясе — Йорт Тоткасы!”. Безнең мирас. №11. 68-73 б.]
ḪEKİMCANOV, F.S. (2013). Tatar Tĕlĕnĕŋ Mektepler Öçěn Aŋlatmalı Süzlěgě. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [ХӘКИМҖАНОВ, Ф.С. (2013). Татар Теленең Мәктәпләр Өчен Аңлатмалы Сүзлеге. Казан: Татарстан Китап Нәшрияты.]
İSḪAQOV, D.M. (2010). Tatarlar: Ḫalıq İsebĕn Aluw hem Seyeset. Qazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. [ИСХАКОВ, Д.М. (2010). Татарлар: Халык Исәбен Алу һәм Сәясәт. Казан: Татарстан Китап Нәшрияты.]