Gazzâlî’ye Göre Delillerin Teâruzu ve Tercih Sebepleri (el-Mustasfâ Bağlamında)

Gazzâlî (ö. 505/1111) hicrî beşinci asrın önemli âlimlerinden biridir. Hüccetü’l-İslâm (İslâm’ın delili) unvanıyla bilinen Gazzâlî; kelam, felsefe, tasavvuf, fıkıh, fıkıh usûlü ilimlerinde eserler telif etmiştir. Son eseri olduğu tahmin edilen el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl, fıkıh usûlü alanında mütekellim metoduna göre yazılmış dört temel eserden biri kabul edilmektedir. Gazzâlî’nin ömrünün sonlarına doğru kaleme aldığı belirtilen el-Mustasfâ’nın bir anlamda müellifin görüşlerinin kemale erdiği bir döneme denk geldiği ifade edilebilir. Bu itibarla İslâmî ilimlerde ciddi bir birikimi haiz olan Gazzâlî’nin bakış açısıyla İslâm hukuk metodolojisinde öteden beri sıcaklığını muhafaza eden delillerin teâruzu meselesinin bahse konu eser özelinde ele alınması ayrı bir değer arz etmektedir. İslâm hukuku bağlamında teâruz konusu ele alındığında, fukahânın teâruzun varlığı veya yokluğuna ilişkin farklı yaklaşımlar sergilediği görülür. Bunun yanı sıra teâruzun varlığını kabul eden İslâm hukukçularının da söz konusu teâruzun alanı, kapsamı ve teâruzun izalesi ekseninde farklı görüşlere sahip olduğu da bir gerçektir. Deliller arası çatışma (teâruz) ve bu çatışmayı giderme yöntemlerinden biri olarak tercih, fıkıh usûlünün önemli konuları arasında yer almaktadır. Fıkıh usûlünün teşekkül sürecinde somut örnekler üzerinde görülen bu problem ve çözüm önerileri fıkıh usûlünün tedvin sürecinin başlamasıyla pek çok müellifin eserinde yer almıştır. Söz konusu bahse kayıtsız kalmayan Gazzâlî de eserinde naslar arası tercih sebebi olarak isnad, metin ve bunun dışındaki durumlara bağlı sebepleri ele almaktadır. Ayrıca illetler arası çatışmada da hangi gerekçelere binaen tercih yapılacağını detaylı bir şekilde incelemektedir. Eserinde sadece kendi kabul ettiği tercih sebeplerini değil, diğer usûlcülerin konuya ilişkin tercih sebeplerini de zikretmektedir. Binaenaleyh Gazzâlî el-Mustasfâ isimli eserini dört ana bölüme ayırmış, teâruz ve tercih konularını da eserin dördüncü bölümünü teşkil eden ictihad ana başlığının bir alt başlığı olarak incelemiştir. Araştırmamız el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl özelinde doktrindeki teâruz meselesinin mahiyetini, teâruz ve tercih sebeplerini İslâm bilim tarihinde haklı bir şöhreti haiz olan Gazzâlî’nin bakış açısı bağlamında ele almayı amaçlamaktadır. Konu tarihsel süreçte farklı disiplinlerde detaylıca yer aldığından ve makalemizin sınırlarını aşacağından ayrıntıya girilmemiştir. Buna karşın yeri geldikçe usûlcüler tarafından teâruzun giderilmesinde izlenilen yöntem ile Gazzâlî’nin meseleye ilişkin yaklaşımı yanında diğer âlimlerle ittifak ve ihtilaf ettiği noktalara da temas edilecektir. Son olarak teâruzun giderilmesinde başvurulan tercih yönteminde Gazzâlî’nin hangi şartları güçlü, hangi şartları zayıf bulduğu sebepleriyle beraber tadat edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh Usulü, Gazzâlî, Delil, Tearuz, Tercih, al-Mustasfa

The Conflict of Evidence and Reasons for Preference According to al-Ghazālī (in the Context of al-Mustasfā)

al-Ghazālī (d. 505/1111) is one of the important scholars of the fifth century hijri. al-Ghazālī, also known as Huccah al İslâm (firmly grounded in Islamic knowledge), wrote works in the sciences of kalam (theology), philosophy, tasawwuf, fiqh (jurisprudence) and usûl al-fiqh (principles of Islamic jurisprudence). al-Mustasfā min 'ilm al-usûl (On Legal Theory of Muslim Jurisprudence), which is believed to be his last work, is considered one of the four basic works written in the field of usûl al-fiqh written accordingly in the method of mutakallim. It can be stated that al-Mustasfā, which is stated to have been written towards the end of al-Ghazālī's life, coincided with a period in which the author reached maturity in terms of ripening of his views. In this respect, from the point of view of al-Ghazālī, who has a serious knowledge in Islamic sciences, it has a special value to deal with the issue of conflict of evidence, which has always been important in Islamic legal methodology, in the context of al-Mustasfā. When the subject of conflict is considered in the context of Islamic law, it is seen that the fuqaha have different approaches to the presence or absence of conflict. In addition to this, it is a fact that Islamic jurists who accept the existence of conflict have different approaches in terms of the scope and elimination of conflict. Conflict between evidence (et-Tearud) and preference between these conflicts (at-Tarcih) are amongst the important issues of usûl al-fiqh. These conflict problems and preference proposals, which were seen with concrete examples in the formation period (al-Tashakkul) of usûl al-fiqh, took place in the works of many scholars with the start of the written records period (al-Tadwin) of usûl al-fiqh. al-Ghazālī was not indifferent to this issue either. In his work, al-Ghazālī deals with the reasons related to isnad, the text and other situations as the reason for choosing between the nass. It also discusses in detail the reasons for which preference will be made when there is a conflict between effective causes (ʿilla). In his work, he mentions not only the reasons for preference accepted by himself, but also the reasons for preference accepted by other jurisprudents. Therefore, he tried to clarify these matters in his work called al-Mustasfā. al-Ghazālī divided his work al-Mustasfā into four main chapters and examined the issues of conflict and preference as a sub-title of the fourth chapter called al- ijtihād. Our research aims to deal with the nature of the issue of conflict, the reasons for conflict and preference in the context of the perspective of al-Ghazālī, who has a rightful reputation in the history of Islamic science, in the context of his book al-Mustasfā min 'ilm al-usûl. Since the subject is covered in detail in different disciplines in the historical process, we took care not to go into details as it would exceed the limits of our article. On the other hand, the method followed by the jurisprudents in overcoming conflict will be compared with al-Ghazālī's approach to the issue, and the points in which al-Ghazālī and other scholars have alliances and disagreements will be touched upon. Finally, it will be explained together with the reasons why al-Ghazālī finds which conditions are strong and which conditions are weak in the preference method used to resolve the conflict.

Keywords:

Usul al-Fiqh, al-Ghazali, al-Mustasfa, Evidence, Conflict, Preference.,

PDF

___

Apaydın, H. Yunus. “Mustasfâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/124-126. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Aydınlı, Abdullah. “Merfû‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/180-181. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Aydınlı, Abdullah. “Mevkûf`”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/437-438. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Bardakoğlu, Ali. “Delil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/138-140. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Bedevî, Abdurrahman. Müellefâtü’l-Gazzâlî. Kuveyt: Vekâletu’l-Matbûât, 2. Basım, 1977.
Bilmen, Ö. Nasuhi. İslâm Hukuku Terimleri Sözlüğü. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2. Basım, 2017.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
Caner, Abdurrahman. “Fıkıh Usûlünde Delillerin Çelişmesi ve Tercih Sebepleri İbnü’s-Sübkî Örneği”. İslâmî İlimler Araştırmaları Dergisi 2/8 (Ekim 2020), 25-43.
Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/530-534. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Alî b. Ömer. es-Sünen. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2011.
Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed. Takvîmu’l-edille fi usûli’l-fıkh. thk. Halîl Muhyiddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Demir, Osman. “Tevakkuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/579. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. 4 Cilt. Umman: y.y., 1988.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Ahmed et-Tûsî. el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2011.
Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Ahmed et-Tûsî. el-Menhûl min ta‘lîkâti’l-usûl. thk. Muhamed Hasan Heytû. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1998.
İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1997.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İsfahânî, Şemsüddin Mahmûd b. Abdirrahman el-İsfahânî. Beyânu’l-muhtasar şerhu muhtasarı İbn Hâcib. 3 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1986.
Küçük, Raşit. “İsnad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/ 154-159. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Küçük, Raşit. “Metin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/411-414. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Leknevî, Ebû’l- Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Evcibetü’l-fâzıla li’l es‘ileti’l-‘aşereti’l-kâmile. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2007.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi`u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1991.
Nesâî, Ahmed b. Ali b. Şuayb b. Ali. es-Sünen. thk. Râid b. Sabrî b. Ebî Alefe. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hadâra, 2010.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed. Menâru’l-envâr fî usûli’l-fıkh. b.y.: Dersaâdet, 1908.
Özel, Ahmet. “Tahyîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/442-443. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Özen, Şükrü. “Tercih” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Özen, Şükrü. “Teâruz” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/ 208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsu’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. 2 Cilt. Haydarâbâd: y.y., 1993.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Cem‘u’l-cevâmi‘ fi usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Şa‘bân, Zekiyüddîn. Usûlu’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Metâbiu‘ Dâri’l-Kütüb, 2. Basım, 1971.
Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî İlm-i usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1996.
Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer el-Horasânî. Şerhu’t-telvîh ‘ala’t-tavdîh li metni’t-tenkîh fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Tirmîzî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘u’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma`rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1997.
Yücel, Ahmet. “Muzdarib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/422. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Yücel, Fatih. Zeydiyye ve Fıkıh Usulü. Ankara: Fecr yayınları, 2022.