Abdullah DEMİR

10796

Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği

Mâverânnehir’de İslâm’ın yayılmasından itibaren her dönemde Ebû Hanîfe’nin fıkhî ve itikādî görüşlerine dayanan din anlayışları güçlü oldu. Onun görüşlerine aykırılık taşıdığı düşünülen dinî telakkilerin ise halk nazarında güçlenmesi ve bölgede uzun süreli etkili olması mümkün olamadı. Neccârilik ile Kerrâmilik’in bölgede kalıcı olamaması buna örnek verilebilir. Benzer şekilde Ebû Hanîfe’nin akāid risâlelerinden ve akılcı yönteminden beslenen Mâtürîdîlik’in gerek İmam Mâtürîdî ve gerekse Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin hayatta olduğu yıllarda yaygın olan “Ebû Hanîfe tasavvuruna” aykırı görülmesi nedeni ile geniş bir halk desteğine ve baskın bir konuma ulaşamadı. Zira bölgede halk üzerinde açık bir otoriteye sahip olan hatta şehir idarelerine yön veren Hanefî fakihlerile Mâtürîdî’ninn öncülüğünü yaptığı kelâm yöntemini kullanan mütekellim Hanefîler’in Ebû Hanîfe anlayışları tam olarak uyuşmamaktaydı. Daha çok fıkhî kaynaklar ile menâkıb eserlerinden beslenen fakih Hanefîler, kelâm ilminin dinî meşruiyeti, fetret ehlinin yükümlülüğü ve imanın yaratılmışlığı gibi konularda Ebû Hanîfe’nin risâlelerine dayanan mütekellim Hanefîler’den farklı düşünmekteydi. Fakih Hanefîler, imanın mahlûk olmadığını, haberî sıfatların te’vil edilmemesinin daha doğru olduğunu, peygamberin daveti olmadan sadece akla dayanılarak yüce bir yaratıcıya inanma yükümlülüğünün başlamayacağını, fetret ehlinin sorumlu tutulmayacağını ve Ebû Hanîfe’nin âhir ömründe kelâmla meşguliyeti terk ettiğini savunmaktaydı. Bu kişiler, iman tanımına amelin dâhil olmadığı ve imanın artıp eksilmeyeceği gibi konularda Ebû Hanîfe’nin itikādî görüşlerini benimsemekle birlikte, akāid risâlesi muhteviyatını aşacak şekilde bu konularda konuşulmasını yani kelâmî faaliyetleri mekruh kabul etmekteydi. Semerkantlı İmâm Mâtürîdî’nin din anlayışını benimseyen mütekellim Hanefîler ise akla kendi alanında bilgiye ulaşmada bağımsız bir rol tanırken; Buhara Imāmları olarak atıf yapılan fakih Hanefîler, akla sadece nakil bağlamında anlama ve yorumlama yetkisi tanımaktadır. Bu husus, fetret ehlinin dini yükümlülüğü konusunda tarafların ortaya koydukları görüşlerde açıkça görülebilmektedir. Kelâm ve fıkha dair bu tartışmaların geneline bakıldığında, her iki şehir özelinde ortaya çıkan bu farklılığın, aklın ve naklin bilgi değeri konusundaki metodolojik farklılığa dayandığı anlaşılır. Mâtürîdîlik, kelâm ilminin önemli ve gerekli olduğunu düşünen mütekellim Hanefîler’in gayretleri sonucunda teşekkül etmiş itikādî bir mezheptir. Bu ekolün ortaya çıkmasına fakih Hanefîler’in yeterince katkı sunmadığı hatta, engel bile oldukları söylenebilir. Zira ulaşılan sonuçlar, Mâverâünnehir bölgesindeki Hanefî fakihlerin farklı Ebû Hanîfe tasavvurlarına sahip olmaları nedeni ile ayrıştıklarını göstermektedir.Günümüze uzanan tarihsel süreçte, mütekellim Hanefîler’in din anlayışı olan Mâtürîdîliğin değil, fakih Hanefîler’in din anlayışının ve Ebû Hanîfe tasavvurunun etkin olduğu açıktır.
Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları, Ebû Hanîfe, Mâtürîdîlik, Mütekellim Hanefîler, Fakih Hanefîler

Different Interpretations of Abū Ḥanīfa: the Ḥanafī Jurists and the Ḥanafī Theologians

Since the spread of Islam in Transoxiana (Mā-warāʾ al-Nahr), religious understanding based on the opinions of Abū Ḥanīfa (d. 150/767) have always been dominant in the region. Therefore, it was not possible for other perspectives, which may run counter to Abū Ḥanīfa’s opinions, to be influential in the region. That Najjāriyya and Karrāmiyya could not be perennial in the region may be an example of this case. Similarly, Māturīdiyya, which benefited from Abū Ḥanīfa’s treatises of creed and his rational method, could not get adequate support from people at the time of Abū Manṣūr al-Māturīdī (d. 333/944) and Abū l-Muʿīn al-Nasafī (d. 508/1114) because the school was seen as an opposite approach to the prevailing imaginations about Abū Ḥanīfa. Moreover, the Ḥanafī jurists (Ḥanafī fuqahāʾ), who were influential in not only people but also bureaucracy, and the Ḥanafī theologians (Ḥanafī mutakallimūn), who followed al-Māturīdī’s theological method, did not come to terms on their interpretations of Abū Ḥanīfa. The Ḥanafī jurists who benefited mostly from juridical sources and manāqibworks were thinking different from the Ḥanafī theologians who relied on the treatises of Abū Ḥanīfa on such issues as the legitimacy of Kalām as a scholarly discipline, the responsibility of people of fatra(ahl al-fatra: people having no access to the message of Islam), and the creation of faith (īmān). The Ḥanafī jurists took a different stance on various issues and argued that faith is not created; the informative (khabarī) attributes of God (ṣifāt Allāh) mentioned in the Qurʾān cannot be interpreted (taʾwīl); no one can be held accountable for faith based on intellect alone unless the message of the Prophet reaches to her or him; the people of fatracannot be responsible for faith. They also stated that Abū Ḥanīfa broke his relationship with the theological (kalāmī) issues in the last years of his life. Although these jurists accepted Abū Ḥanīfa’s distinction between faith and deeds and his view of the stability of one’s faith without increasing or decreasing, they condemned theological discussions on these issues by going beyond the limits of the treatise of creed. While the Ḥanafī theologians known as the Ḥanafī scholars of Samarqand, who adopted the religious views of Imām al-Māturīdī of Samarqand acknowledged the intellect and considered it as an independent source in religion, the Ḥanafī jurists known asthe Ḥanafī scholars of Bukhārāauthorized the intellect only in understanding the transmission (naql) and its interpretation. The different opinions of the two groups can be seen clearly on the question of the religious responsibility of the people of fatra. When we look at the debates regarding Kalām and the Islamic law, we can see that the difference between these two cities (Samarqand and Bukhārā) stems from their methodological views on the epistemological values of the reason (ʿaql)and the transmission (tradition). Māturīdiyya is a school of theology established by the Ḥanafī theologians who upheld the necessity and significance of Kalām. It is possible to say that the Ḥanafī jurists did not contribute to the establishment and systematisation of this school; rather, they tried to prevent it. Our findings show that the Ḥanafī jurists who lived in Transoxiana differ from each other because of their different perspectives of Abū Ḥanīfa. In the historical process extending today, it is evident that the religious views of the Ḥanafī jurists and their interpretation of Abū Ḥanīfa have been prominent and effective, not that of Māturīdiyya, which is the understanding of the Ḥanafī theologians.
Keywords:

Kalām, Abū Ḥanīfa, Understandings about Abū Ḥanīfa, Māturīdiyya, Hanafī Theologians, Hanafī Jurists,

PDF

___

  • Abū Ḥanīfa. al-ʿĀlim waʾl-Mutaʿallim. crit. ed. Muḥammad Zāhid al-Kawtharī – trans. Mustafa Öz. İmam-ı Âzam’ın Beş Eseri [The Five Works of Imām al-Aʿẓam Abū Ḥanīfa]. Istanbul: IFAV Publications, 1992.
  • Abū l-Layth Naṣr b. Muḥammad b. Aḥmad b. Ibrāhīm al-Samarḳandī. Bayān ʿaqīda al-uṣūl. crit. ed. A. W. Juynboll. Bijdragen tot de Taal-, Landen Volkenkunde van Nederlandsch Indië, Ser. IV, vol. 5: 215ff., 267ff, 1881.
  • Abū Mutīʿ Makḥūl al-Nasafī. Kitāb al-Radd ʿalā Ahl al-Bidaʿ wa l-Ahwāʾ al-ḍālla al-muḍilla. crit. ed. Marie Bernard. Le Kitāb al-radd ‘alā l-bida‘ d’Abū Mutî‘ Makhūl al-Nasafī. Vol. 16, 1980.
  • Abū Salama al-Samarqandī, Abū Salama Muḥammad b. Muḥammad. Jumal uṣūl al-dīn. Ebu Seleme es-Semerkandi ve Akaid Risalesi. crit. ed. Ahmet Saim Kılavuz. Istanbul: Emek Matbaası, 1989.
  • Abū Shakūr al-Sālimī, Muḥammad b. ʿAbd al-Sayyid b. Shuʿayb. Kitāb al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd, Süleymaniye MS Library, Şehit Ali Paşa, 001153.
  • al-Bazdawī, Abū l- ʿUsr ʿAlī b. Muḥammad. Uṣūl al-Bazdawī. al-Kāfī fī sharḥ al-Bazdawī. crit. ed. Fakhr al-dīn S. Muḥammad. 4 vols.. Riyāḍ: Maktaba al-Rushd, 1422/2001.
  • al-Bazdawī, Abū l-Yusr Muḥammad b. Muḥammad. Uṣūl al-dīn. crit. ed. Hans Peter Linss. Qāhira: Dār Ihyā al-kutub al-ʿArabiya, 1383/1963. al-Ḥakīm al-Samarqandī. al-Sawād al-aʿẓam. Bulak: Dār al-Ṭibāʿa al-Āmira, 1253/1837.
  • al-Kafawī, Maḥmūd b. Sulaymān. Katāʾib aʿlām al-akhyār min fuqahāʾ madhhab al-Nuʿmān al-mukhtār. Tehran Kitabkhāna-yi Majlis-i Shūrā-yi Millī, 1385.
  • al-Lāmishī, Maḥmūd b. Zayd. al-Tamhīd li-qawāʿid al-tawḥīd. crit. ed. Abd al-Mājīd Turkī. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1995.
  • al-Makkī, Al-Muwaffaq b. Aḥmad. Manāqib al-Imām al-Aʿẓam Abī Ḥanīfa. Beirut: Dār al-kitāb al-ʿArabī, 1401/1981.
  • al-Maqdisī, Ḥasan b. Abī Bakr al-Ḥanafī. Ghāyat al-marām fī sharh Baḥr al-kalām. crit. ed. Abdullah Muḥammad Abdullah Ismāil – Muḥammed Sayyid Aḥmad Shahhāta. Qāhira: al-Maktabat al-Azhariyya li al-turāth, 1432/2012.
  • al-Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Muḥammad. Kitāb al-Tawḥīd. crit. ed. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: TDV ISAM Publications, 2003.
  • al-Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Muḥammad. Taʾwīlāt al-Ḳurʾān. crit. ed. Bekir Topaloğlu - Ahmet Vanlıoğlu et al. 17 vols. Istanbul: Mizan Publications, 2005-2010.
  • al-Nasafī, Abū l-Muʿīn Maymūn b. Muḥammad. al-Tamhīd li-ḳawāʿid al-tawḥīd. crit. ed. Habīb Allah Ḥaṣan Aḥmad. Qāhira: Dār al-Ṭıbāʿa al-Muḥammadiyyaa, 1406/1986.
  • al-Nasafī, Abū l-Muʿīn Maymūn b. Muḥammad. Baḥr al-kalām. crit. ed. Walī al-dīn M. Ṣāliḥ al-Farfūr. Dimashq: Maktabat al-Farfūr, 1421/2000.
  • al-Nasafī, Abū l-Muʿīn Maymūn b. Muḥammad. Tabṣirat al-adilla. crit. ed. Huseyin Atay - Şaban Ali Duzgun. Ankara: Presidency of the Republic of Turkey Presidency of Religious Affairs, 2003-2004.
  • al-Rustufaghnī, Abū l-Ḥasan. al-Fawāʾid. Süleymaniye MS Library, Yeni Cami, 000547.
  • al-Ṣābūnī, Nūr al-Dīn Aḥmad b. Maḥmūd. al-Bidāya fī uṣūl al-dīn. crit. ed. Bekir Topaloğlu. Ankara: Presidency of the Republic of Turkey Presidency of Religious Affairs, 1998.
  • al-Ṣābūnī, Nūr al-Dīn Aḥmad b. Maḥmūd. al-Kifāya fī ’l-hidāya. crit. ed. Muhammed Aruçi. Beirut: Dār Ibn Ḥazm -TDV ISAM Publications, 1434/2013.
  • al-Ṣaffār al-Bukharī, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Ismāʿīl al-Zāhid. Kitāb Talkhīṣ al-adilla li-qawāʿid al-tawḥīd. ed. Angelika Brodersen, Beirut: al-Ma’had al-Almani li-abhas al-sharqiyya, 1432/2011.
  • al-Samarqandī, Muḥammad b. Yūsuf. al-Multaqaṭ fī l-Fatāwā al-Ḥanafiyya. Ed. Maḥmūd Naṣṣār-Sayyid Yūsuf Aḥmad. Beirut: Dār al-kutūb al-ʿIlmiyya, 1420/2000.
  • al-Samarqandī, ʿAlāʾ al-Dīn Abū Bakr Muḥammad b. Aḥmad. Mīzān al-uṣūl fī natāʾij al-uṣūl. crit. ed. M. Zaki Abd al-Barr. Qāhira: Maktaba Dār al-turāth, 1418/1997.
  • al-Samʿānī, Abū Saʿd ʿAbd al-Karīm b. Abī Bakr Muḥammad. al-Ansāb. crit. ed. Abdullah ʿUmar al-Bārūdi. 5 vols.. Beirut: Dār al-Jinān, 1408/1988.
  • al-Sighnāqī, Ḥuṣām al-Dīn Ḥusayin b. ʿAlī. al-Tasdīd sharḥ al-Tamhīd fī qawāʿid al-tawḥīd. Süleymaniye MS Library, Esad Efendi, 3893.
  • al-Usmandī, ʿAlāʾ al-Dīn Muḥammad b. Abd al-Ḥamīd. Lubāb al-Kalām. crit. ed. M. Sait Özervarlı. Istanbul: TDV ISAM Publications, 2005.
  • al-Ustuwāʾī, Ṣāʿid b. Muḥammad. Kitāb al-Iʿtiqād. Ed. Seyit Bahçıvan. Beirut: Dār al-kutūb al-ʿIlmiyya, 1426/2005.
  • Apaydın, H. Yunus. "Zâhiriyye". TDV Encyclopedia of Islam. 44/93-100. Ankara. TDV Publications, 2013.
  • Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk Zāhid al-Saffār’ın Kelâm Müdâfaası [Māturīdī Theologian Abū Ishāq al-Zāhid al-Saffār’s Vindication of the Kalām]”. Cumhuriyet Ilahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal 20/1 (June 2016): 445-502. http://dx.doi.org/10.18505/cuifd.12582
  • Demir, Abdullah. Ebû İshak es-Saffar’ın Kelâm Yöntemi [The Kalām Method of Abū Isḥāq al-Ṣaffār]. Istanbul: TDV ISAM Publications, 2018.
  • Demir, Abdullah. Ebû İshâk Zâhid es-Saffâr'ın Kelâm Yöntemi [The Kalām Method of Abū Isḥāq al-Zāhid al-Ṣaffār]. PhD Thesis, Sivas Cumhuriyet University, Sivas, 2014.
  • Ibn Yaḥyā. Sharḥ Jumal uṣūl al-dīn. Süleymaniye MS Library. Şehit Ali Paşa, 1648/2.
  • Ibn ʿAbd al-Barr al-Namarī, Abū ʿUmar Yūsuf b. ʿAbdillah. Jāmiʿ bayān al-ʿilm wa-faḍlihi wā mā yanbaghī fī riwāyatihi wa-ḥamlihi. Cairo: Maktabah Ibn Taymiyya, nd.
  • Mollā Khusraw, Muḥammad b. Farāmarz. Durar al-ḥukkām. 2 vols. Āsitāne: Shirkat Ṣaḥafiya al-Uthmāniya, 1317.
  • Özen, Şükrü. "V. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet–Mu‘tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi [The 4th/10th Century Conflict between Ahl al-Sunnah and Mu‘tazila in Transoxania and a Declaration of Ahl al-Sunnah]. İslâm Araştırmaları Dergisi 9 (2003): 49–85.
  • Özervalı, M. Sait. "Alâeddin el-Üsmendî’nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelâm Düşüncesine Bir Katkı [ʿAlāʾ al-Dīn al-Usmandī’s Theology and Epistemology: A Contribution to Kalām Thought in Māwarā al-Nahr]." İslâm Araştırmaları Dergisi 10 (2003): 39-63.
  • Qāḍīkhān, Fakhr al-Dīn al-Ḥasan b. Manṣūr b. Maḥmūd al-Awzajandī. al-Fatāwā Qāḍīkhān. crit. ed. Sālim Musṭafa al-Badrī. 3 vols. Beirut: Dār al-kutūb al-ʿIlmiyya, 1865.
  • Shaykh Niẓām of Burhānpūr et al. al-Fatāwā l-Hindiyya: Al-Fatāwā l-ʿĀlamgīriyya. 6 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1421/2000.
ULUM-Cover
  • Başlangıç: 2018
  • Yayıncı: ULUM İslami İlimler Eğitim ve Araştırma Merkezi
Arşiv
Sayıdaki Diğer Makaleler

Kelâm Atomculuğunun Kaynağı Sorunu

Cağfer KARADAŞ

Kant’ın Eleştirel Felsefesinde Ahlak, Tanrı ve Din

Nur Betül ATAKUL

Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği

Abdullah DEMİR

ULUM Dini Tetkikler Dergisi 1/2 (Aralık 2018)

Harun ÇAĞLAYAN

Fizik Tanrı’yı Gereksiz mi Kıldı? Büyük Tasarım Kitabı Üzerinden Bir Değerlendirme

Mehmet BULĞEN