Basra Mutezilesi’nde Hâtir Kavrami Üzerine Notlar

Basra Mutezilesi’nde hâtır kavramı özellikle insanın mükellef kılınmasını sağlayan bir unsur olarak düşünülmüştür. Hâtır mükellefte korku oluşturarak onu Allah’ın varlığı hakkında düşünmeye sevk eder. Basra Mutezilesi’nde hâtırın mahiyeti üzerinde iki temel görüş ortaya çıkmıştır: İlki Ebû Ali el-Cübbâî’nin savunduğu hâtırın itikat yahut zan olduğu yönündeki görüş, ikincisi ise Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin savunduğu hâtırın kelâm olduğu yönündeki görüştür. Mutezilîler bunun yanında hâtırın hasen olabilmesi için taşıması gerekli şartları da tartışmışlardır. Buna göre hâtır; nazarın terk edilmesine yönelik korku içermeli, nazarın niçin vacip olduğunu ifade etmeli, nazar sebebiyle vacip olan diğer hususların da vücûbiyetini içermeli ve vacip kıldığı bilgileri belirli bir sıra içerisinde ifade etmelidir. Ayrıca Mutezilîler zıt bir hâtırın, yani marifetullaha götüren nazarın vücûbiyetini kaldıracak bir hâtırın mümkün olup olmadığını da tartışmışlardır. Teorik olarak bunu mümkün olduğu yönündeki görüşler bulunsa da, pratikte bunun mümkün olmadığını belirtmişlerdir.

Anahtar Kelimeler:

Basra Mutezilesi, Akıl Yürütme (Nazar), Hâtır, Ebû Ali El-Cübbâî, Ebû Hâşim El-Cübbâî

Notes On The Concept Of Warner (Khāṭir) In Basrian Muʿtazilite Theology

In Basrian Muʿtazila, the concept of warner (khāṭir) is principally considered as an element that imposes obligation on man. Warner instils fear within the obliged believer and prompts him to contemplate about the existence of God. Basrian Muʿtazila brings along two essential approaches on the content of warner: According to first approach, led by Abū ʿAlī al-Jubbāʾī, warner is a kind of conviction (iʿtiqād) or assumption (ẓann). As for second approach, defended by Abū Hāshim al-Jubbāʾī, warner is speech (kalām). Besides, the Muʿtazilites discuss the prerequisites to enable goodness (ḥusn) of warner. Accordingly, warner should comprise fear so as to make one abandon reflection (naẓar), it should express why reflection is obligatory (wājib), include the imperativeness of other obligatory issues because of reflection, and express such imperative knowledge within a certain order. Besides, Muʿtazilites argue whether a contrary warner, in other words, a warner which abolishes the obligation of reflection that takes one to knowing of God (maʿrifat Allāh), is possible. Some views put forth theoretical possibility of such warner, even though it is widely considered impossible in practice.

Keywords:

Basrian Muʿtazila, Reflection (Naẓar), Warner (Khāṭir), Abū ʿAlī al-Jubbāʾī, Abū Hāshim al-Jubbāʾī,

PDF

___

Abū Rīda, Muḥammad ʿAbd al-Hādī, Min shuyūkh al-Muʿtazila Ibrāhīm b. Sayyār al-Naẓẓām wa ārāʾuh al-kalāmiyya al-falsafiyya (Cairo: Dār al-Nadīm, 1989).
Anonymous, Sharh Kitāb al-Tadhkira fī aḥkām al-jawāhir wa al-aʿrāḍ (facsimile ed. Sabine Schmidtke; Tehran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2006).
al-ʿAskarī, Abū Hilāl al-Ḥasan b. ʿAbd Allāh, Kitāb al-Furūq (ed. Aḥmad S. al-Ḥimṣī; Tripoli: Gross Press, 1994).
al-Baghdādī, Abū Manṣūr ʿAbd al-Qāhir b. Ṭāhir, Uṣul al-dīn (Beirut: Dār al-kutub al-ʿilmiyya, 1981).
Ibn al-Malāḥimī, Rukn al-Dīn Maḥmūd b. Muḥammad al-Khuwārazmī, Kitāb al-Fāʾiq fī uṣūl al-dīn (eds. Wilferd Madelung – Martin McDermott; Tehran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007).
Ibn Mattawayh, Abū Muḥammad al-Ḥasan b. Aḥmad, Kitāb al-Majmūʿ fī al-Muḥīṭ bi-al-taklīf, III (ed. Jan Peters; Beirut: Dār al-Mashriq, 1999). Koloğlu, Orhan Şener, Cübbâîler’in Kelâm Sistemi (Istanbul: İSAM Yayınları, 2011).
Mānkdīm Shashdīw Aḥmad b. al-Ḥusayn b. Abī Hāshim al-Ḥusaynī, Taʿlīq ʿalā Sharḥ al-Uṣūl al-khamsa (under the title of Sharḥ al-Uṣūl al-khamsa with the attribution to Qāḍī al-Quḍāt ʿAbd al-Jabbār b. Aḥmad al-Hamadānī, ed. ʿAbd al-Karīm ʿUthmān; Cairo: Maktabat Wahba, 1965).
Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Muḥammad b. al-Ḥasan, Talkhīṣ al-Muḥaṣṣal (ed. ʿAbd Allāh Nūrānī; Tehran: Institute of Islamic Studies McGill University Tehran Branch, 1980).
Peters, J. R. T. M., God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Muʿtazilî Qâḍî l-Quḍât Abû l-Ḥasan ʿAbd al-Jabbâr bn Aḥmad al-Hamaḏânî (Leiden: E. J. Brill, 1976).
Qāḍī al-Quḍāt ʿAbd al-Jabbār b. Aḥmad al-Hamadānī, al-Mughnī fī abwāb al-tawḥīd wa al-ʿadl, XII: al-Naẓar wa al-maʿārif (ed. Ibrāhīm Madkūr; Cairo: al-Muʾassasa al-Miṣriyya al-ʿāmma li-al-taʿlīf wa al-tarjama wa al-ṭibāʿa wa al-nashr, n.d.).
Reinhart, A. Kevin, Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Thought (Albany: SUNY Press, 1995).
al-Sharīf al-Murtaḍā ʿAlam al-Hudā ʿAlī b. al-Ḥusayn al-Mūsawī, al-Dhakhīra fī ʿilm al-kalām (ed. al-Sayyid Aḥmad al-Ḥusaynī; Qum: Muʾassasat al-nashr al-Islāmī, 1411).
Wolfson, Harry A., The Philosophy of the Kalam (Cambridge, MA – London: Harvard University Press, 1976).