XIX.Yüzyılda Osamanlı imparatorlugunda eski eser anlayışının doğuşu ve bu alanda uygulanan politikalar

Tanzimat ile beraber oluşmaya başlayan reform çabaları bağlamında ele alınan eski eser anlayışı, Batı ile etkileşim sonucu gelişmeye başlamıştır. Avrupalı araştırmacılar eski eser bakımından zengin Osmanlı coğrafyasını talan etmeye başlamışlardır. Bunun karşısında hazırlanan nizamnamelerle eski eserlerin araştırılması ve yurt dışına çıkarılmasının önünü almak için belirli kaideler getirilmeye çalışılmıştır. Nizamnamelerin bazı hükümlerinin yetersiz olması, uygulamada bazı sorunların yaşanmasına yol açmıştır. Osman Hamdi Bey dönemine kadar bu konuda istenilen aşamaya ulaşılamamıştır. Avrupalı devletler eski eser arama görüntüsü altında Osmanlı üzerindeki menfaatlerini korumaya çalışmışlardır. 1884 tarihli nizamname ile Osmanlı imparatorluğunda eski eser anlayışı ve araştırmaları günümüz anlayışına yakın bir çizgiye ulaşabilmiştir. 89 yıl boyunca Türkiye’deki tek eski eser yasası olarak varlığını sürdürmüştür. Ülke genelinde ortaya çıkarılan eski eserler, İstanbul’a getirilmiş ve Müze-i Hümayun’da sergilenmiştir. Osmanlı, bu alanda kendi ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. Cumhuriyet’e intikal eden bu gelişim, günümüz arkeoloji ve müzecilik anlayışının da temelini oluşturmaktadır.

The birth of an understanding of old works and the policies that were applied in this field in the XIXth century Ottoman empire

The understanding of old works which were developed within the context of reforms that were introduced with Tanzimat (the period in which the political reforms of Abdulmejid in 1839 took place) started to progress as a result of the interaction with the West. European researchers started to plunder the Ottoman Empire that was rich in old works. With the regulations that were prepared against this plunder, certain rules were introduced to prevent the research on old works and their having been taken abroad. However, some insufficient rules in the regulation caused problems in the carrying out of the applications. Until the period of Osman Hamdi Bey, no satisfactory results had been achieved. European countries worked for the maintanence of their benefits in disguise of old works research. With the regulation dated 1884, the understanding and research of old works in the Ottoman Empire reached to a level that was close to the modern understanding we have today. For 89 years this regulation existed as the only regulation about old works in Turkey. The old works that were revealed in the country were brought to Istanbul and were exhibited in Muze-i Humayun. This development was carried to the time of the Turkish Republic and it has formed the base of modern archeology and museology.

PDF

___

ARŞİV BELGELERİ
BOA., A.MKT.MHM. (Sadaret Mühimme Kalemi): 433/3. (15.L.1285/29.01.1869); 441/2 (23 Z.1285/06.04.1869); 471/11 (05.Za.1290/26.12.1873); 534/13 (09.Ş.1312/04.02.1895); 763/22 (26.M.1301/27.11.1883).
BOA., BEO. MF.MÜZ. (Bâb-ı Âli Evrak Odası Maârif Müze Tasnifi Dosya Evrakı); 1/46 (7.R.1306/11.12.1888); 1/10 (18.B.1299/05.06.1882).
BOA., C.DRB. (Cevdet Darphane): 6/284 (12.Ca.1220/08/09.1805).
BOA., DH.MKT. (Dahiliye Mektubî Kalemi): 1415/45 (01.Ş.1304/25.04.1887); 1417/90 (11.Ş.1304/05.05.1887); 1491/45 (20.C.1305/03.03.1888); 1536/71 (20.Za.1305/29.07.1888); 1831/83 (26.N.1308/05.05.1891); 1881/49 (18.Ra.1309/22.10.1891); 214/36 (03.N.1311/11.03.1894); 1671/105 (11.Ra.1307/5.11.1889).
BOA., HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası): 538/25 (06.01.1893).
BOA., İ.DH. (İrade-i Dahiliye): 1043/82030 (10.Za.1304/31.07.1887); 1081/84805 (05.Ş.1305/16.04.1888).
BOA., İ.HR. (İrade-i Hariciye): 238/14160 (25.Ra.1286/04.08.1869); 247/14672 (14.N.1287/08.12.1870).
BOA., İ.HUS. (İrade-i Husûsî): 37/1312-ZA-057 (16.Za.1312/11.05.1895).
BOA., İ.MF. (İrade-i Maarif): 3/1313-C-1 (13.C.1313/30.11.1895); 1/1310-R-2 (16. R.1310/06.11.1892).; 2/1311-M-2 (06.M.1311/20.07.1893); 2/1312-Ş-3 (19.Ş.1312/14.02.1895); 2/1312-Z-5 (05.Z.1312/30.05.1895); 2/1312-Ra-4 (10.Ra.1312/10.09.1894);
BOA., İ.MMS. (İrade-i Meclis-i Mahsus): 106/4537 (07.Z.1306/04.08.1889); 53/2348 (22.B.1292/24.08.1875); 93/3911 (17.Z.1304/05.09.1887).
BOA., MD. (Mühimme Defteri) 263.
BOA., MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı): 37/21, (02.Ca.1293/25.05.1876); 49/162, (29.C.1294/10.07.1876).
BOA., MV. (Meclis-i Vükelâ Mazbataları): 23/34 (27.Za.1304/17.08.1887); 13/23 (18.M.1304/16.10.1886); 22/59 (10.Za.1304/31.07.1887).
BOA., TŞR.KB.NZD. (Kıbrıs Mutasarrıflığı Evrak Tasnifi, Divân-ı Ahkâm-ı Adliye Gelen Yazışmaları): 208/47(10.C.1291/24.07.1874).
BOA., Y.A.HUS. (Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı): 344/64 (07.Ş.1313/22.01.1896); 349/63 (24.L.1313/07.04.1896).
BOA., Y.A.RES. (Yıldız Sadaret Resmî Maruzat Evrakı): 62/27 (01.C.1310/21.12.1892); 66/21 (27.Za.1310/12.06.1893).
BOA., Y.PRK.ASK. (Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat): 56/20 (13.Za.1306/11.07.1889).
BOA., Y.PRK.BŞK. (Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzat): 23/101 (14.Ra.1309/18.10.1891).
BOA., Y.PRK.EŞA. (Yıldız Perakende Evrakı Elçilik, Şehbenderlik Ve Ataşemiliterlik): 12/30 (13.Ra.1308/27.10.1890); 35/18(24.Za.1317/25.03.1900).
BOA., Y.PRK.MF. (Yıldız Tasnifi Perakende Maârif Nezareti Maruzatı): 1/39 (08.L.1302/21.07.1885); 2/55 (02.R.1310/23.10.1892).
TELİF ESERLER
Abdülhamit’in Hatıra Defteri, (Yay. Haz. İsmet Bozdağ), Kervan Yayınları, İstanbul, 1975.
Akın, Nur; “Osman Hamdi Bey, Asar-ı Atîka Nizamnamesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, (Yay. Haz. Zeynep Rona), İstanbul, 1993,s.233-239.
Allen, Susan Heuck; “Finding the Walls of Troy: Frank Calvert, Excavator”, American Journal of Archaeology, Vol.99, No.3, 1995, s.379-407.
Arsebük, Güven; “Dünden Bugüne Arkeoloji”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1981,s.66-75.
Atçeken, Zeki; Konya’daki Selçuklu Yapılarının Osmanlı Devrinde Bakım ve Kullanılması, TTK, Ankara, 1998.
Can, Nurettin; Eski Eserler ve Müzelerle İlgili Kanun, Nizamname ve Emirler, Millî Eğitim Basımevi, Ankara, 1948.
Cesnola, Luigi Palma Di; Cyprus : İts Ancient Cities, Tombs, And Temples, New York, Harper And Bros., 1878.
Dağlı,Yücel; Üçer, Cumhure; Tarih Çevirme Kılavuzu, C.V, TTK, Ankara,1997.
Diringil, Selim; İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, (Çev. Gül Çağalı Güven), YKY, İstanbul, 2002.
Eralp, T. Nejat; “Askeri Müze”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 6/2, İletişim Yayınları, İstanbul, 1981, s.1604-1606.
Esin, Ufuk; “19. Yüzyıl Sonlarında Heinrich Schliemann’ın Troya Kazıları ve Osmanlılar’la İlişkileri”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, (Yay. Haz. Zeynep Rona), İstanbul, 1993,s.179-191.
Eyice, Semavi; “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.6/2, İletişim Yay., İstanbul, 1981, s.1596-1603.
Karaduman, Hüseyin; “Belgelerle İlk Türk Asar-ı Atîka Nizamnamesi”, Belgeler, TTK, C. XXV, S.29, Ankara, 2004, s.73-92.
Kurat, Yuluğ Tekin; Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği, 1877-1880, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
Madran, Emre; “Osmanlı Devleti’nde Eski Eser ve Onarım Üzerine Gözlemler”, Belleten, C. XLIX, S. 195, T.T.K. Basımevi, Ankara, 1986, s.503-543.
Mumcu, Ahmet; “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye”, A.Ü Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXVI, S. 3-4, Ankara, 1969, s.45-78.
Ortaylı, İlber; “Tanzimat’ta Vilayetlerde Eski Eser Taraması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 6/2,İletişim Yay., İstanbul, 1981, s.1599-1600.
Paksoy, İsmail Günay; “Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler”, Osman Hamdi Bey ve Dönemi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, (Yay. Haz. Zeynep Rona), İstanbul, 1993, s.201-221.
Su, Kamil; Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, İstanbul, 1965. Traill, David A.; “How Schliemann Smuggled “Priam’s Treasure” from the Troad to Athens”, Hesperia, Vol. 57, No: 3. (Jul.-Sep., 1988), s.273-277.