KARS AĞZINDA SES VE ŞEKİL BİLGİSİ AÇISINDAN ARKAİK UNSURLAR
Kars, tarihî ve kültürel olarak köklü bir geçmişe sahiptir. Dil ve kültür açısından eski Türkçenin izlerini dil özelliklerinde ve söz varlığında yaşatan en zengin ağız gruplarındandır. Bu sebeple bütün Anadolu ağızlarında olduğu gibi Kars ağızlarında da standart Türkçeden farklı olarak Türk boylarının ağız özelliklerinin etkisi ile veya çeşitli sebeplerle kullanımına devam edilen birçok arkaik unsurun varlığı da dikkati çekmektedir. Söyleyişte karşımıza çıkan bu arkaik unsurlar, zaman içerisinde ya kullanımdan düşmüş ya da bölgesel olarak belli ağız gruplarıyla sınırlı kalmıştır.
Bu çalışmada Doğu Grubu Ağızlarından biri olan Kars ağızlarında ses ve şekil özellikleri bakımından Eski Türkçenin ve tarihî Türk lehçelerinin yansımaları üzerinde durulmuştur. Hem Eski Anadolu Türkçesinin hem de Doğu ve Kıpçak lehçelerinin etkisinin görüldüğü Kars ağızlarıyla ilgili yapılmış olan derleme çalışmalarından ve günlük hayatta kullanılan ağız özelliklerinden hareketle tespit ettiğimiz çeşitli ses ve şekil özellikleri tarihî lehçelerdeki kullanımlarına da yer verilerek tanıklarıyla gösterilmeye çalışılmıştır.
Bu açıdan Kars ağızlarına bakıldığında “d > ≠, p > f, b > m” gibi Türkçenin ünsüz seslerinin doğal eğilimi olan açıklık derecesini arttırma yönlü olarak süreksiz seslerden sürekli seslere doğru bir değişimle arkaik ses özelliklerinin; “+n+Ø / +nı, gUçI” gibi bazı eklerin tarihî devirlerdeki biçimleriyle aynen kullanımlarının yanı sıra “ qına > ginAn, günen, yInAn, nen; mAzAm > mAnAm, mArAm; IpdIr > IfdIr > IfdI” gibi bazı eklerin de farklı kullanımlarıyla arkaik şekil özelliklerinin devam ettirildiği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler:
Anadolu Ağızları, Kars, ses özellikleri, şekil özellikleri, arkaik.
ARCHAIC ELEMENTS IN TERMS OF SOUND AND SHAPE IN THE MOUTH OF KARS
Kars has a deep-rooted historical and cultural background. In terms of language and culture, it is one of the richest dialect groups that keeps the traces of old Turkish alive in language features and vocabulary. For this reason, as in all Anatolian dialects, the existence of many archaic elements that continue to be used due to the influence of the dialect characteristics of the Turkish tribes or for various reasons, unlike standard Turkish, also draws attention in Kars dialects. These archaic elements that we encounter in utterance have either fallen out of use over time or have been limited to certain regional dialect groups.
In this study, the reflections of Old Turkish and historical Turkish dialects in terms of phonetic and morphological features in Kars dialects, one of the Eastern Group Dialects, are emphasized. Various phonetic and morphological features, which we have identified from the compilation studies on Kars dialects, where the influence of both Old Anatolian Turkish and Eastern and Kipchak dialects are seen, and the dialect features used in daily life, have been tried to be shown with witnesses by including their use in historical d
From this point of view, when we look at Kars dialects, archaic sound features with a change from discontinuous sounds to continuous sounds in the direction of increasing the degree of clarity, which is the natural tendency of consonant sounds of Turkish such as “d > ≠, p > f, b > m”; Some suffixes such as “+n+Ø / +nı, -gUçI” are used exactly as they were in historical periods, as well as “-qına > -ginAn, -günen, -yInAn, -nen; -mAzAm > -mAnAm, -mArAm; It is seen that some suffixes such as -IpdIr > -IfdIr > IfdI” continue their archaic shape features with different uses.
Keywords:
Anatolian Dialects, Kars, Sound Characteristics, Shape Characteristics, Archaic.,
___
- Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Akar, A. (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Argunşah, M., Sağol Yüksekkaya, Gülden. (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi: Harezm Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi.
- Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Caferoğlu, A. (1995). Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar: Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Daşdemir, M. (2008). Anadolu Ağızlarında Çekimli Yapılarda Ortaya Çıkan /+(E)n/ Eki ve Buna Bağlı Ses Değişmeleri. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 36. s. 1 16.
- Demir, N. (2019). Türkçe Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Altınordu Yayınları.
- Derleme Sözlüğü. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Efendioğlu, S. (2019). Mevlânâ Lutfî Gül ü Nevrûz. Erzurum: Eser Yayınları.
- Ercilasun, A. B. (2002). Kars İli Ağızları, Ses Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ergin, M. (1999). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
- Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin Derin Yapısı, Yayıma Haz. Cengiz Alyılmaz, Osman Mert, Ankara: Belen Yayıncılık.
- Gülensoy, T. (2007). Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Gülsevin, G. (2015). Arkaik Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi. The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 32 , p. 1-12, Winter III.
- Günşen, A. (2019). Kırşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1968). Nehcü’l Feradis’in Dil Hususiyetleri I. Türk Dili ve Edebiyatları Dergisi. S. 16. s. 55 72.
- Korkmaz, Z. (2005). Anadolu Ağızlarının Etnik Yapı ile İlişkisi Sorunu. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Korkmaz, Z. (1999). Türk Dilinin Eski Kültür Mirasının Anadolu Ağızlarındaki Devamı. Ankara: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
- Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Köktekin, K. (2008). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
- Mert, A. (2017). Kutadgu Bilig Nüshalarının Eskicillik Açısından Karşılaştırılması. Bilig. Sayı 80, 179 215.
- Olcay, S., Ercilasun, A. B. ve Aslan, E. (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Özkan, M. (2009). Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
- Paçacıoğlu, B. (2016). VIII. XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
- Tekin, T. (2016). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2010). Orhun Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Turhan, S. Şahin, S. ve Şimşek, G. (2010). Kars Ardahan Iğdır Türküleri ve Oyun Havaları. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
- Türkçe Sözlük (11. Baskı). (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Üstüner, A. (2000). Anadolu Ağızlarında Sıfat fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Üstün, M. C. (2012). Erzincan Ağzında Görülen “-(y)AğIn” Eki Hakkında. Diyalektolog Ağız Araştırmaları Dergisi. S. 4.
- ISSN: 1727-060X
- Başlangıç: 2002
- Yayıncı: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi
Sayıdaki Diğer Makaleler
K. MAKEDONYA VE KOSOVA TÜRK ŞİİRİNDE TÜRKİSTAN VE TÜRK DÜNYASI
ҚAЗAҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ӘДEБИEТТЕРIНДE ЛAҚAП ЕСІМДЕР ЖӘНE OНЫҢ БEPIЛУ CИПAТЫ
Yerlan ZHIYENBAYEV, Asiya ABDULKHAY
ŞUARÂ ve MÜVERRİHÎN: KÂTİP ÇELEBİ’NİN FEZLEKE’SİNDEKİ TARİH MANZUMELERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
TÜRK KAYNAKLARINDA FARKLI DÖNEMLERDEKI VERGI TERIMLERI: TARIHI DÖNÜM NOKTALARI VE GELIŞIM YOLLARI
KARS AĞZINDA SES VE ŞEKİL BİLGİSİ AÇISINDAN ARKAİK UNSURLAR
KAZAK VE TÜRK ÖĞRENCİLERİN TÜRK KÜLTÜRÜNE İLİŞKİN FARKINDALIKLARI ÜZERİNE BİR DURUM ÇALIŞMASI